[Research Contribution] Sáng tạo xã hội trong kỷ nguyên số: Xu hướng nổi bật và cơ hội phát triển bền vững

24 Tháng Ba, 2025

Từ khóa: Sáng tạo xã hội; Xu hướng phát triển; Đổi mới bền vững; Kinh tế bền vững

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghệ số, sáng tạo xã hội đã nổi lên như một giải pháp quan trọng giúp giải quyết các vấn đề xã hội cấp bách. Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ và sự thay đổi nhanh chóng của nhu cầu xã hội yêu cầu những giải pháp sáng tạo nhằm đạt được sự bền vững và công bằng. Nghiên cứu của nhóm tác giả thuộc Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh (UEH) đã phân tích các xu hướng và triển vọng của sáng tạo xã hội để cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách thức nó có thể tạo ra tác động tích cực lâu dài cho xã hội.

Thumb Lớn Thương Hiệu Học Thuật Mới

Bối cảnh nghiên cứu

Trong thời đại toàn cầu hóa hiện nay, các quốc gia và doanh nghiệp đang đối mặt với áp lực cạnh tranh ngày càng gia tăng và sự thay đổi nhanh chóng trong nhu cầu của thị trường. Sự tiến bộ vượt bậc của công nghệ đã làm rút ngắn chu kỳ sống của sản phẩm, từ đó đặt ra yêu cầu khắt khe về đổi mới sáng tạo để duy trì lợi thế cạnh tranh. Tại Việt Nam, sự chuyển mình từ nền kinh tế sản xuất sang nền kinh tế dịch vụ và công nghệ cao đã đưa ra nhiều thách thức xã hội, bao gồm vấn đề về môi trường, việc làm cho thanh niên, và bất bình đẳng trong giáo dục.

Đặc biệt, đại dịch COVID-19 đã làm bộc lộ và làm trầm trọng thêm nhiều vấn đề xã hội như gián đoạn chuỗi cung ứng, việc triển khai tiêm vaccine, và chăm sóc sức khỏe cho các nhóm yếu thế. Trong bối cảnh này, sáng tạo xã hội đã nổi lên như một giải pháp tiềm năng để giải quyết những thách thức này. Các sự kiện như TECHFEST 2021 đã chứng minh rằng sáng tạo xã hội có thể tạo ra những thay đổi đột phá khi huy động sự tham gia của nhiều bên liên quan như nhà đầu tư, cơ quan chính phủ, tổ chức phi chính phủ, và cộng đồng.

Mặc dù sáng tạo xã hội đã tồn tại từ lâu, nhưng nó chỉ mới thu hút sự chú ý trong những năm gần đây. Vẫn còn nhiều câu hỏi chưa được giải đáp về mối quan hệ giữa sáng tạo xã hội và các mô hình đổi mới khác, như khởi nghiệp xã hội. Việc hiểu rõ về các đối tượng tham gia và hiệu quả của sáng tạo xã hội sẽ giúp cung cấp kiến thức cần thiết để thúc đẩy các sáng kiến có thể tạo ra tác động tích cực lâu dài cho xã hội. Xuất phát từ lý do này, nghiên cứu của nhóm tác giả UEH đã ra đời nhằm làm rõ các vấn đề và cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn cho sự phát triển bền vững của sáng tạo xã hội.

Khung lý thuyết về Sáng tạo xã hội

Sáng tạo xã hội là một lĩnh vực nghiên cứu liên quan đến việc áp dụng các phương pháp sáng tạo nhằm giải quyết các vấn đề xã hội và cộng đồng. Theo Hahn và Andor (2013), sáng tạo xã hội không chỉ là việc phát triển các giải pháp mới mà còn bao gồm việc triển khai và quản lý chúng để tạo ra giá trị xã hội bền vững. Sáng tạo xã hội có khả năng làm thay đổi cách thức giải quyết các vấn đề truyền thống và tạo ra những giải pháp tối ưu hơn cho các thách thức mà xã hội đang phải đối mặt.

Khung lý thuyết về sáng tạo xã hội còn nhấn mạnh vai trò của các mô hình và dịch vụ mới trong việc cải thiện chất lượng cuộc sống và giải quyết các vấn đề cấp bách như biến đổi khí hậu, y tế, và bất bình đẳng. Marolt và cộng sự (2015) cho rằng sáng tạo xã hội không chỉ mang lại lợi ích cho những người tham gia trực tiếp mà còn tạo ra tác động tích cực rộng lớn hơn cho xã hội. Các sáng kiến sáng tạo xã hội có thể có ảnh hưởng lâu dài và tích cực, góp phần vào sự phát triển bền vững và cải thiện điều kiện sống cho cộng đồng (Mulgan et al., 2007).

Phân tích tổng quan các nghiên cứu từ 2001 tới 2024

Từ năm 2001 đến năm 2024, số lượng bài báo công bố về sáng tạo xã hội đã có sự gia tăng rõ rệt (hình 1). Cụ thể, số lượng bài báo bắt đầu từ 1 vào năm 2001 và đạt đỉnh với 352 bài vào năm 2022. Tuy nhiên, sự gia tăng không liên tục; sau đỉnh điểm này, số lượng bài báo giảm xuống 221 vào năm 2024. Xu hướng này cho thấy một giai đoạn tăng trưởng mạnh mẽ từ năm 2001 đến năm 2022, phản ánh sự quan tâm ngày càng cao đối với nghiên cứu sáng tạo xã hội trong giai đoạn này. Tuy nhiên, sự suy giảm đáng kể trong giai đoạn gần đây có thể chỉ ra một sự thay đổi trong mức độ quan tâm hoặc thách thức trong việc duy trì sự chú ý vào lĩnh vực này.

Picture1

Hình 1: Đồ thị thống kê số lượng công bố nghiên cứu về sáng tạo xã hội theo năm

Phân tích chi tiết cho thấy sự gia tăng mạnh mẽ trong các giai đoạn từ 2006 đến 2015 và tiếp tục gia tăng trong giai đoạn 2015-2020, với tỷ lệ tăng trưởng 301.4% trong 5 năm. Những năm gần đây, tỷ lệ tăng trưởng dần giảm, với mức tăng chỉ 3.5% từ 2020 đến 2021 và 17.7% từ 2021 đến 2022, trước khi giảm xuống trong giai đoạn 2022-2024. Điều này phản ánh sự quan tâm không đều và có thể cho thấy nhu cầu cần có các chiến lược để duy trì sự quan tâm và nghiên cứu trong lĩnh vực sáng tạo xã hội.

Mối liên kết giữa các nghiên cứu về sáng tạo xã hội

Các nghiên cứu liên quan đến sáng tạo xã hội phản ánh sự liên kết mạnh mẽ giữa nhiều yếu tố trong hệ sinh thái đổi mới xã hội (hình 2). Nghiên cứu về sáng tạo xã hội đã kết nối nhiều yếu tố khác nhau từ các lĩnh vực khác nhau trong hệ sinh thái đổi mới xã hội. Ví dụ, nghiên cứu của Cassim (2020) nhấn mạnh vai trò của việc tích hợp các phương pháp học tập sáng tạo vào giáo dục thiết kế, cho thấy sự liên kết mạnh mẽ giữa tư duy hệ thống và thiết kế cho đổi mới xã hội. Điều này cho thấy rằng việc áp dụng các phương pháp học tập mới có thể mang lại những giải pháp sáng tạo cho các vấn đề xã hội phức tạp, đồng thời hỗ trợ sự phát triển bền vững.

Picture2

Hình 2: Sơ đồ mối liên kết giữa các nghiên cứu về sáng tạo xã hội

Ngoài ra, nghiên cứu của Tassinari, Piredda và Bertolotti (2017) chỉ ra rằng, việc sử dụng kể chuyện có thể thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng và mở rộng không gian công cộng. Điều này liên quan đến phát triển các sáng kiến xã hội và cải thiện sự tham gia của công dân trong quyết định chính trị và xã hội. Các nghiên cứu khác, như của Sandberg và Hultberg (2021) về các mô hình kinh doanh tuần hoàn, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc kết hợp khả năng động và các chiến lược mở rộng để duy trì và phát triển các sáng kiến bền vững trong cộng đồng.

Sáng tạo xã hội trong một số lĩnh vực

Phân tích đồng trích dẫn (hình 3) cho thấy, sáng tạo xã hội đã trở thành một khái niệm quan trọng trong nhiều lĩnh vực nghiên cứu, với bốn mảng chủ đề chính được xác định:

(1) Sáng tạo xã hội và doanh nghiệp: Nhóm nghiên cứu màu xanh dương nhấn mạnh vai trò của sáng tạo xã hội trong việc nâng cao hiệu suất hoạt động của doanh nghiệp, đồng thời giải quyết các vấn đề xã hội. Phillips et al. (2015) đã tổng hợp các nghiên cứu về vai trò của doanh nhân, mạng lưới và thể chế trong sáng tạo xã hội và đề xuất cách tiếp cận “hệ thống sáng tạo” cho các nghiên cứu tương lai.

(2) Sáng tạo xã hội và thay đổi xã hội: Nhóm màu đỏ, đại diện bởi nghiên cứu của Howaldt et al. (2016), tập trung vào mối quan hệ giữa sáng tạo xã hội và sự thay đổi xã hội mang tính chuyển đổi, với cách tiếp cận dựa trên lý thuyết thực hành xã hội để phân tích các quá trình này.

(3) Khái niệm và định nghĩa về sáng tạo xã hội: Nhóm màu xanh lá cây, do Pol và Ville (2009) dẫn đầu, tập trung vào việc phân biệt giữa sáng tạo xã hội và sáng tạo kinh doanh, đồng thời nhấn mạnh sự cần thiết phải làm rõ khái niệm sáng tạo xã hội trong nghiên cứu học thuật.

(4) Quản lý và hỗ trợ sáng tạo xã hội: Nhóm màu vàng, điển hình với nghiên cứu của Murray, Caulier-Grice và Mulgan (2010), mở rộng quan điểm về cách quản lý và hỗ trợ sáng tạo xã hội trong các lĩnh vực khác nhau, nhấn mạnh vai trò của sự hợp tác giữa các cá nhân sáng tạo và tổ chức lớn trong việc thúc đẩy thay đổi xã hội.

Picture3

Hình 3: Sơ đồ về sáng tạo xã hội trong một số lĩnh vực

Xu hướng nghiên cứu đổi mới xã hội

Gần đây, nghiên cứu về đổi mới xã hội đã chứng kiến sự gia tăng mạnh mẽ về cả số lượng và chất lượng bài báo nghiên cứu. Sự gia tăng này phản ánh sự quan tâm ngày càng lớn của cộng đồng nghiên cứu đối với các vấn đề xã hội và môi trường. Các yếu tố như sự nhận thức ngày càng cao về tầm quan trọng của đổi mới xã hội trong việc giải quyết các thách thức toàn cầu, và sự phát triển của các phương pháp nghiên cứu mới, đã đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự mở rộng nghiên cứu trong lĩnh vực này.

Nghiên cứu của Cajaiba-Santana (2014) đã phát triển khung lý thuyết quan trọng về sáng tạo xã hội, nhấn mạnh vai trò của doanh nhân và mạng lưới trong việc phát triển các sáng kiến đổi mới. Tim Brown và Jocelyn Wyatt (2007) cũng chỉ ra rằng thiết kế sáng tạo và sự tham gia của các nhà sáng tạo là rất cần thiết. Những yếu tố này không chỉ tạo nền tảng cho các dự án sáng tạo xã hội mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển và mở rộng quy mô của chúng. Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng các mô hình biến đổi hệ thống và sự mở rộng quy mô là yếu tố thiết yếu để đảm bảo thành công trong sáng tạo xã hội.

Kết luận và hàm ý chính sách

Kết quả nghiên cứu đã làm nổi bật sự gia tăng đáng kể trong nghiên cứu về sáng tạo xã hội, phản ánh mối quan tâm ngày càng lớn đối với các vấn đề xã hội và môi trường trong hai thập kỷ qua. Số lượng bài báo công bố trong lĩnh vực này đã tăng mạnh, từ một bài báo vào năm 2001 lên 352 bài vào năm 2022. Sự gia tăng này không chỉ cho thấy sự phát triển nhanh chóng của lĩnh vực mà còn minh chứng cho sự chuyển hướng từ nghiên cứu lý thuyết sang các ứng dụng thực tiễn. Mặc dù có sự giảm nhẹ về số lượng bài báo từ năm 2022 đến 2024, xu hướng tăng trưởng tổng thể vẫn duy trì, khẳng định sự quan tâm và đầu tư nghiên cứu ngày càng lớn đối với sáng tạo xã hội.

Các mô hình biến đổi hệ thốngchiến lược mở rộng quy mô đã chứng tỏ vai trò then chốt trong việc đảm bảo thành công của các sáng kiến đổi mới xã hội. Việc áp dụng các mô hình này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả mà còn mở rộng phạm vi tác động của các sáng kiến, mang lại giá trị bền vững hơn. Sự gia tăng nghiên cứu trong lĩnh vực này không chỉ thể hiện sự phát triển của ngành mà còn nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết trong việc phát triển và ứng dụng các phương pháp đổi mới để giải quyết hiệu quả các vấn đề xã hội.

Bên cạnh đó, xu hướng nghiên cứu sáng tạo xã hội cho thấy sự chuyển dịch từ nghiên cứu lý thuyết sang ứng dụng thực tiễn, nhấn mạnh nhu cầu về các giải pháp đổi mới và hiệu quả trong bối cảnh toàn cầu hiện nay. Việc áp dụng công nghệ mới và thiết kế sáng tạo không chỉ tạo ra các giải pháp hiệu quả mà còn mở ra hướng đi mới cho nghiên cứu tương lai. Đồng thời, nghiên cứu cũng giúp làm sáng tỏ các yếu tố ảnh hưởng và phương pháp tối ưu để thúc đẩy sáng tạo xã hội.

Tóm lại, nghiên cứu về sáng tạo xã hội đã chứng minh rằng đây là một lĩnh vực không ngừng phát triển và đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết các thách thức toàn cầu. Để tiếp tục đạt được sự phát triển bền vững và toàn diện, cần đẩy mạnh hơn nữa công tác nghiên cứu và phát triển các mô hình, phương pháp mới. Điều này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả của các sáng kiến đổi mới xã hội mà còn đóng góp vào việc xây dựng một xã hội công bằng và bền vững hơn trong tương lai.

Nhóm tác giả: TS. Phan Thị Bảo Quyên, PGS.TS. Bùi Quang Hùng, TS. Đỗ Thị Hải Ninh – Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh.

Đây là bài viết nằm trong Chuỗi bài lan tỏa nghiên cứu và kiến thức ứng dụng từ UEH với thông điệp “Research Contribution For All – Nghiên Cứu Vì Cộng Đồng”, UEH trân trọng kính mời Quý độc giả cùng đón xem bản tin UEH Research Insights tiếp theo.

Tin, ảnh: Tác giả, Ban Truyền thông và Phát triển đối tác UEH

Giọng đọc: Thanh Kiều

Chân Trang (1)

Chu kỳ giảm giá của đồng USD?

TS. Đinh Thị Thu Hồng và nhóm nghiên cứu

26 Tháng Sáu, 2021

Việt Nam cần kịch bản cho thương mại tương lai

ThS. Tô Công Nguyên Bảo

26 Tháng Sáu, 2021

Hệ thống tiền tệ tiếp theo như thế nào?

TS. Lê Đạt Chí và nhóm nghiên cứu

26 Tháng Sáu, 2021

Chuyển đổi số trong khu vực công tại Việt Nam

Khoa Quản lý nhà nước

26 Tháng Sáu, 2021

Cần đưa giao dịch công nghệ lên sàn chứng khoán

Bộ Khoa học và Công nghệ

5 Tháng Sáu, 2021

Thiết kế đô thị: tầm nhìn vững chắc cho đô thị bền vững

Viện Đô thị thông minh và Quản lý

5 Tháng Sáu, 2021

Phục hồi du lịch và nỗ lực thoát khỏi vòng xoáy ảnh hưởng bởi Covid-19

Viện Đô thị thông minh và Quản lý

5 Tháng Sáu, 2021

2021 sẽ là năm khởi đầu của chu kỳ tăng trưởng mới

PGS.TS Nguyễn Khắc Quốc Bảo

5 Tháng Sáu, 2021

Quỹ vaccine sẽ khả thi khi có người dân đóng góp

Phạm Khánh Nam, Việt Dũng

5 Tháng Sáu, 2021

Kích thích kinh tế, gia tăng vận tốc dòng tiền

Quách Doanh Nghiệp

5 Tháng Sáu, 2021

Đi tìm chiến lược hậu Covid-19 cho doanh nghiệp bảo hiểm Việt Nam

PGS TS Nguyễn Khắc Quốc Bảo, ThS Lê Văn

5 Tháng Sáu, 2021

Insurtech – Cơ hội và thách thức cho Startup Việt

Ths. Lê Thị Hồng Hoa

5 Tháng Sáu, 2021