[Podcast] Chính sách bảo tồn biệt thự lịch sử tại Thành phố Hồ Chí Minh: Tập trung vào Villa thuộc nhóm 1 và nhóm 2

5 Tháng Ba, 2025

[Podcast] Chính sách bảo tồn biệt thự lịch sử tại Thành phố Hồ Chí Minh: Tập trung vào Villa thuộc nhóm 1 và nhóm 2

Từ khóa: bảo tồn biệt thự lịch sử, TP. Hồ Chí Minh, villa nhóm 1, villa nhóm 2

Nhằm giải quyết những thách thức bảo tồn biệt thự lịch sử tại Thành phố Hồ Chí Minh, đặc biệt là các biệt thự thuộc Nhóm 1 và Nhóm 2, tác giả thuộc Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh (UEH) đã nghiên cứu và đề xuất một khung chính sách kết hợp hỗ trợ pháp lý, khuyến khích kinh tế, quan hệ đối tác công-tư và sự tham gia của cộng đồng trong công tác bảo tồn biệt thự lịch sử, duy trì bản sắc văn hóa và mang lại lợi ích kinh tế lâu dài cho Thành phố Hồ Chí Minh. 

Thumb Lớn Thương Hiệu Học Thuật Mới (15)

Với tỷ lệ đô thị hóa hàng năm khoảng 3,5% (World Bank, 2021), quá trình mở rộng đô thị nhanh chóng của Thành phố Hồ Chí Minh mang đến cả cơ hội và thách thức cho việc bảo tồn di sản văn hóa, đặc biệt là các biệt thự lịch sử ở khu vực trung tâm. Những biệt thự này có số lượng hơn 239 căn được phân loại vào Nhóm 1 và Nhóm 2 dựa trên tầm quan trọng kiến trúc và lịch sử theo báo cáo mới nhất. Mặc dù tất cả các biệt thự thuộc 2 nhóm trên nằm ở khu vực trung tâm thành phố ở các quận 1 và 3 và do đó không chịu áp lực gia tăng từ phát triển đô thị và mở rộng hạ tầng, tuy nhiên áp lực và nhu cầu khai thác kinh tế của tài sản đem lại thách thức cho chính sách bảo tồn. Vì vậy, cần phát triển các khung chính sách hiệu quả để bảo vệ những tài sản văn hóa này đồng bộ với sự phát triển kinh tế – xã hội. Chìa khóa cho sự bảo tồn thành công nằm ở việc cân bằng giữa bảo tồn di sản và tính bền vững kinh tế, và giữa quyền lợi của cộng đồng và lợi ích của chủ sở hữu. Các chính sách của thành phố cần hướng đến cân bằng và đảm bảo rằng các di sản lịch sử, kiến trúc và văn hóa này sẽ là phần quan trọng của cảnh quan đô thị và tiếp tục đóng góp vào bản sắc độc đáo của thành phố trong quá trình phát triển.

Đề xuất các lựa chọn chính sách

Điều 122 của Luật Nhà ở cung cấp cơ sở pháp lý cho việc bảo tồn nhà ở lịch sử, bao gồm các biệt thự có giá trị nghệ thuật, kiến trúc, văn hóa và lịch sử. Luật quy định rằng các ngôi nhà thuộc diện này thỏa mãn điều kiện nhận hỗ trợ và thậm chí có thể nhận được kinh phí cho các nỗ lực bảo tồn từ chính quyền cấp tỉnh, tùy thuộc vào điều kiện địa phương (Luật Nhà ở, 2023). Tuy nhiên, việc thực thi còn thiếu hướng dẫn rõ ràng và cơ chế để đảm bảo luật hỗ trợ hiệu quả cho các nỗ lực bảo tồn. Do đó, tác giả UEH đã đề xuất xem xét thêm các lựa chọn chính sách cho phép sự tham gia của tư nhân ở các mức độ khác nhau.

*Chính quyền mua lại các villa có lợi ích cộng đồng cao (nhà nước đầu tư 100%)

Chính quyền có thể xem xét mua các biệt thự được phân loại trong Nhóm 1 có tầm quan trọng văn hóa và lịch sử cao để ưu tiên bảo tồn. Gìn giữ các đặc điểm kiến trúc chính và các yếu tố lịch sử và văn hóa đòi hỏi mức đầu tư và quản lý cao mà trong nhiều trường hợp nằm ngoài khả năng của chủ sở hữu tư nhân. Trong một số trường hợp, các biệt thự này khó được tái sử dụng thích ứng cho khai thác thương mại. Do đó, các công trình thuộc loại này cần được sự quản lý và chi phối trực tiếp của chính quyền. Tùy vào điều kiện ngân sách, các biệt thự này có thể được đưa vào không gian công cộng, như trung tâm văn hóa hoặc làm trụ sở cơ quan để tăng cường khả năng tiếp cận và sự trân trọng của công chúng trong khi duy trì tính toàn vẹn lịch sử, văn hóa, và kiến trúc. Việc sử dụng và cho công chúng tiếp cận các công trình này có thể tham khảo trường hợp Bưu điện Nhà thờ Đức Bà và UBND thành phố. Chính quyền có thể cân nhắc mua các nhà liền kề các biệt thự được dự kiến mua lại để hỗ trợ tốt nhất cho việc bảo tồn.

Điều 122 của Luật Nhà ở 2023 là cơ sở cho việc tài trợ công để hỗ trợ bảo tồn các biệt thự lịch sử và có thể ưu tiên cho việc mua lại. Sau khi mua lại, UBND thành phố có thể cân nhắc giao cho các đơn vị sự nghiệp công lập khai thác. Cách tiếp cận này đảm bảo các tài sản có nguy cơ suy thoái nhất ưu tiên nhận sự hỗ trợ cần thiết trong khi cũng khuyến khích hợp tác công-tư trong quản lý di sản có sự quản lý cao của cơ quan nhà nước. Việc thực hiện miễn giảm thuế liên quan đến khai thác tài sản của các đơn vị này có thể giảm đáng kể gánh nặng tài chính ngân sách. 

*Thực hiện đối tác công-tư PPP trong bảo tồn (nhà nước đầu tư tối thiểu 50%)

Quan hệ đối tác công-tư cung cấp một cơ chế khả thi để chia sẻ gánh nặng tài chính của việc bảo tồn. Tại Singapore và Malaysia, chính quyền tham gia tổ chức đối tác công-tư để bảo tồn di sản mà không tốn quá nhiều gánh nặng ngân sách. Mô hình tái sử dụng thích ứng (re-daptive use) các ngôi nhà phố của Singapore đặc biệt đáng chú ý. Bằng cách chuyển đổi các tòa nhà lịch sử thành không gian thương mại, như khách sạn boutique hoặc nhà hàng, chính phủ đã bảo tồn thành công di sản văn hóa đồng thời tạo ra giá trị kinh tế cho cộng đồng (Urban Redevelopment Authority, 2021). Tại TP. Hồ Chí Minh, chúng ta có thể xem xét các hình thức tương tự để miễn giảm thuế, trợ cấp cho việc khôi phục di tích và ưu đãi về quy hoạch để các chủ sở hữu tư nhân tham gia vào các hoạt động bảo tồn nhà của họ. 

Quan hệ đối tác công-tư với sự tham gia của các doanh nghiệp phát triển bất động sản là một ví dụ để quản lý hiệu quả nguồn lực công hạn chế, khai thác ý thức trách nhiệm xã hội trong vấn đề đánh đổi giữa phát triển và bảo tồn. Các quan hệ đối tác với các nhà phát triển quan tâm đến việc tận dụng các tài sản di sản cho mục đích thương mại có thể giúp bù đắp chi phí bảo tồn theo từng công trình cụ thể. Ví dụ, cung cấp cho các nhà phát triển bất động sản cơ hội sử dụng các biệt thự cho văn phòng, phòng trưng bày, phòng trưng bày nghệ thuật, khách sạn boutique, shophouse có doanh thu tái đầu tư vào các hoạt động bảo trì và khôi phục. Cách tiếp cận này đã hiệu quả ở Malaysia, nơi một số ngôi nhà phố được khôi phục ở Penang đã được chuyển đổi thành công thành các không gian thương mại sôi động (Harun, 2011). Tuy nhiên, cần thiết lập các hướng dẫn rõ ràng để đảm bảo rằng việc sử dụng thương mại không làm tổn hại đến tính toàn vẹn lịch sử của các biệt thự. Việc thực hiện chương trình PPP cũng cần dựa trên pháp lý và các giám sát chặt chẽ theo khuyến nghị của chuyên gia nhằm tránh những sai sót trước đây (World Bank, 2018).

*Tăng cường tham gia của cộng đồng trong bảo tồn (nhà nước đầu tư tối đa 50%)

Sự tham gia của cộng đồng là chìa khóa để đảm bảo rằng các nỗ lực bảo tồn phản ánh các giá trị văn hóa và ưu tiên của người dân. Việc thiết lập một diễn đàn công cộng hoặc cơ chế bỏ phiếu để quyết định những tài sản nào được bảo tồn sẽ đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm trong chính sách bảo tồn. Người dân nên có cơ hội đóng góp ý kiến về tầm quan trọng của các biệt thự này vì hiểu biết của họ quan trọng trong điều chỉnh các nỗ lực bảo tồn phản ánh giá trị của cộng đồng. Việc thu hút các trường đại học có đào tạo các ngành phù hợp tham gia đóng góp vào các dự án bảo tồn cũng có thể thúc đẩy ý thức sở hữu và giáo dục thế hệ trẻ về tầm quan trọng của di sản văn hóa.

Du lịch di sản là một công cụ quan trọng để tạo ra giá trị kinh tế từ việc bảo tồn lịch sử. Bằng cách quảng bá và quy hoạch khu vực các biệt thự Nhóm 1 và Nhóm 2 nằm gần nhau thành điểm thu hút chính trong các tuyến du lịch di sản, UBND thành phố có thể giúp thúc đẩy du lịch đồng thời cung cấp thêm tài chính cho bảo tồn. Nghiên cứu trên thế giới (Rypkema, 2013) và có sử dụng dữ liệu bảo tồn tại TP. Hồ Chí Minh (Nguyen và cộng sự, 2021, Nguyen và Nguyen, 2022) cho thấy giá nhà gần các địa điểm lịch sử được bảo tồn có xu hướng tăng giá, có thể cung cấp lợi nhuận và khuyến khích tư nhân tham gia bảo tồn di sản nếu có cơ chế rõ. Điều này phù hợp một số địa phương trên thế giới khi chính quyền sử dụng du lịch như một phương tiện để làm cho bảo tồn khả thi về mặt kinh tế. Việc thực hiện các tuyến du lịch di sản và các tour du lịch có hướng dẫn bao gồm các biệt thự này có thể nâng cao trải nghiệm du lịch và tạo ra doanh thu thông qua phí vào cửa, có thể được tái đầu tư vào bảo trì (UNESCO, 2019). Chính phủ có thể hỗ trợ thông qua quảng bá du lịch và áp dụng ưu đãi thuế cho việc khai thác các villa phục vụ kinh doanh.

Sự tham gia của cộng đồng còn có thể được thể hiện qua Quỹ Bảo tồn di sản văn hóa tại TP. Hồ Chí Minh trong tương lai. Việc thiết lập một Quỹ Bảo tồn có đóng góp công và tư, có thể tăng cường đáng kể các nỗ lực bảo tồn di sản các biệt thự lịch sử. Quỹ này sẽ được dành riêng để cung cấp các khoản trợ cấp hoặc khoản vay lãi suất thấp cho chủ sở hữu biệt thự, đặc biệt là những người được phân loại cần khôi phục khẩn cấp. Quỹ như vậy cũng có thể hỗ trợ đào tạo kỹ thuật cho các nghệ nhân và thợ xây có kỹ năng trong khôi phục di sản, từ đó phát triển chuyên môn địa phương và tạo ra hệ thống hỗ trợ bền vững cho công việc bảo tồn liên tục. Nguồn tài trợ có thể bao gồm một khoản lệ phí thu trên các giao dịch bất động sản trong thành phố, đóng góp trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp từ các doanh nghiệp và các khoản tài trợ quốc tế từ các tổ chức như UNESCO.

Chuyển quyền Phát triển (TDR) là một cơ chế tiềm năng khác có thể được sử dụng để cân bằng lợi ích tư nhân với mục tiêu bảo tồn (Pham Tran Hai và cộng sự, 2022). Nếu được chấp thuận, các chủ sở hữu bị hạn chế phát triển cơ nới và sửa sang villa nhận bồi thường bằng quyền phát triển áp dụng sang tài sản khác của họ, như được tăng hệ số sử dụng đất ở những khu vực bị quy hoạch hiện hữu khống chế. Trong trường hợp này, chính quyền không mất kinh phí và khai thác hiệu quả sự tham gia của khu vực tư nhân.

Bài học từ Singapore và Malaysia

Các ví dụ từ Singapore và Malaysia minh họa cách sử dụng hiệu quả các quan hệ đối tác công-tư, khuyến khích kinh tế và tái sử dụng thích ứng có thể đảm bảo bảo tồn bền vững các tài sản di sản. Bằng cách áp dụng các chiến lược tương tự, TP. Hồ Chí Minh có thể đạt được một cách tiếp cận cân bằng bảo tồn di sản văn hóa trong khi giảm thiểu chi tiêu công. Tuy nhiên, việc điều chỉnh các mô hình này đòi hỏi phải xem xét cẩn thận bối cảnh địa phương, bao gồm sự khác biệt trong khung pháp lý, điều kiện kinh tế và giá trị văn hóa.

*Tái sử dụng thích ứng (adaptive re-use) và Khuyến khích tài chính của Singapore

Singapore đã đi đầu trong việc bảo tồn di sản thông qua tái sử dụng thích ứng các tài sản lịch sử. Cục Tái phát triển Đô thị (URA) đã áp dụng các chính sách đảm bảo các ngôi nhà phố và biệt thự lịch sử được bảo tồn trong khi cho phép chúng được tái sử dụng cho mục đích hiện đại. Ví dụ, việc tái sử dụng thích ứng các tòa nhà lịch sử thành không gian thương mại như khách sạn và nhà hàng không chỉ bảo tồn tài sản văn hóa mà còn tạo ra giá trị kinh tế đáng kể, biến những tài sản này thành các doanh nghiệp có khả năng cạnh tranh tốt trên thị trường (URA, 2023).

Chính phủ Singapore khuyến khích tài chính làm cho việc bảo tồn trở nên hấp dẫn đối với chủ sở hữu tư nhân. Bằng cách miễn giảm thuế, quy định quy hoạch linh hoạt và trợ cấp cho việc khôi phục di sản, chính phủ đã giảm hiệu quả gánh nặng tài chính cho chủ sở hữu tư nhân. Ngoài ra, cơ quan quản lý cũng đưa ra các hướng dẫn chi tiết và minh bạch về khôi phục và bảo tồn giúp đảm bảo rằng tính cách ban đầu của các tòa nhà và công trình được duy trì, ngay cả khi chúng được tái sử dụng cho mục đích đương đại (Nguyen, 2022). Tuy nhiên, cần lưu ý rằng sự kiểm soát mạnh mẽ của chính phủ và diện tích địa lý nhỏ hơn của Singapore có thể làm cho các chính sách này dễ thực hiện hơn so với các thành phố lớn hơn như TP. Hồ Chí Minh.

*Quan hệ đối tác công-tư và bảo tồn chọn lọc của Malaysia

Malaysia đã thành công trong việc sử dụng quan hệ đối tác công-tư để bảo tồn các tòa nhà lịch sử, đặc biệt ở các khu vực giàu di sản như Penang và Melaka. Cách tiếp cận của chính phủ liên quan đến việc cung cấp kinh phí ban đầu cho bảo tồn, được bổ sung bởi đầu tư tư nhân để thích ứng các tòa nhà này cho các sử dụng mới, như khách sạn, nhà hàng và phòng trưng bày (Harun, 2011). Chiến lược này đã chứng minh hiệu quả trong việc giảm áp lực tài chính lên nguồn lực công cộng trong khi tận dụng sự đổi mới của khu vực tư nhân cho tái sử dụng thích ứng. Chính phủ Malaysia cũng quyết định chọn lọc những tòa nhà nào cần bảo tồn dựa trên giá trị văn hóa và kinh tế, đảm bảo rằng nguồn quỹ công hạn chế được phân bổ nơi chúng có thể tạo ra tác động lớn nhất. Ví dụ, các tài sản di sản được coi là thiết yếu cho phát triển du lịch được ưu tiên bảo tồn, trong khi các tài sản khác được khuyến khích cho tái sử dụng thích ứng dưới sở hữu tư nhân.

Phân loại biệt thự cấp độ chuyên sâu để biện pháp can thiệp hiệu quả về chi phí

Phân loại các biệt thự vào Nhóm 1 và Nhóm 2 đã kết thúc cho phép Sở Quy hoạch & Kiến trúc tiến hành phân loại ưu tiên dựa trên tình trạng kiến trúc, tầm quan trọng văn hóa, tình trạng sở hữu và tiềm năng kinh tế có thể giúp đạt hiệu quả trong nỗ lực bảo tồn. Đã có nhiều khung đánh giá chất lượng công trình di tích (Li, Y. et al. 2021) nên phạm vi bài viết này chỉ tập trung vào đề xuất bổ sung đánh giá các yếu tố kinh tế tạo thành bộ khung đánh giá toàn diện ở quy mô nhỏ áp dụng cho các villa thuộc 2 nhóm trên như đã thực hiện tại một số nơi trên thế giới (Rypkema, D., et al. 2013).

Để các tiêu chí chặt chẽ, tác động đến chính sách bảo tồn và đảm bảo phân bổ nguồn lực hiệu quả nhất, ma trận sau đây có thể được sử dụng để đánh giá từng biệt thự trên các khía cạnh như tình trạng kiến trúc, tầm quan trọng văn hóa, và tiềm năng kinh tế:

Công trình Mức độ cần bảo tồn Chi phí bảo tồn dự kiến Tầm quan trọng văn hóa Tiềm năng khai thác du lịch Giá biệt thự Giá bất động sản trung bình trong khu vực Tiềm năng kinh doanh tối ưu Số lượng việc làm chất lượng cao tiềm năng
A
B
C

Sử dụng hệ thống tiêu chí có bao gồm phân tích tác động kinh tế cho từng biệt thự có thể giúp xác định tiềm năng cho du lịch di sản và lợi ích tài chính của việc bảo tồn so với phát triển, hay lựa chọn giữa tái sử dụng thích ứng ở khu vực giá trị cao so với chính quyền mua làm văn phòng. Sau khi có kết quả cho từng tiêu chí, Sở Quy hoạch & Kiến trúc có thể áp dụng công cụ như Phân tích Chi phí-Lợi ích (CBA) để hỗ trợ quyết định khai thác và tài trợ cho các biệt thự (World Bank 2018).

Việc bảo tồn các biệt thự lịch sử của Thành phố Hồ Chí Minh trong Nhóm 1 và Nhóm 2 đòi hỏi một cách tiếp cận toàn diện kết hợp sự hỗ trợ pháp lý, khuyến khích kinh tế, quan hệ đối tác công-tư và sự tham gia của cộng đồng. Việc phân loại thêm các biệt thự này, dựa trên các tiêu chí như tình trạng kiến trúc, tiềm năng kinh tế và tình trạng sở hữu, đảm bảo rằng các chính sách hiệu quả và được điều chỉnh theo nhu cầu cụ thể của từng tài sản. Rút kinh nghiệm từ các thực tiễn thành công ở Singapore và Malaysia, các đề xuất nhằm bảo tồn di sản văn hóa gắn với hiệu quả kinh tế trong bối cảnh ngân sách hạn hẹp. Đặc biệt, tái sử dụng thích ứng, bảo tồn chọn lọc và khuyến khích chủ sở hữu tư nhân đầu tư vào bảo tồn đã chứng minh hiệu quả trong việc duy trì di sản văn hóa mà không đặt gánh nặng tài chính quá mức lên ngân sách tại nhiều quốc gia. Bằng cách thực hiện cách tiếp cận tương tự, Thành phố Hồ Chí Minh có thể đảm bảo rằng tính cách lịch sử độc đáo của mình được bảo tồn, cung cấp cả lợi ích văn hóa và kinh tế cho các thế hệ tương lai. Chậm trễ trong bảo tồn có thể dẫn đến mất mát không thể khôi phục của những tài sản văn hóa không thể thay thế này, không chỉ làm ở khía cạnh cảnh quan lịch sử mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng khai thác tiềm năng du lịch văn hóa và bản sắc cộng đồng.

Tác giả: TS. Nguyễn Lưu Bảo Đoan – Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh

Đây là bài viết nằm trong Chuỗi bài lan tỏa nghiên cứu và kiến thức ứng dụng từ UEH với thông điệp “Research Contribution For All – Nghiên Cứu Vì Cộng Đồng”, UEH trân trọng kính mời Quý độc giả cùng đón xem bản tin UEH Research Insights tiếp theo.

Tin, ảnh: Tác giả, Ban Truyền thông và Phát triển đối tác UEH

Giọng đọc: Thanh Kiều

Chân Trang (1)

Chu kỳ giảm giá của đồng USD?

TS. Đinh Thị Thu Hồng và nhóm nghiên cứu

26 Tháng Sáu, 2021

Việt Nam cần kịch bản cho thương mại tương lai

ThS. Tô Công Nguyên Bảo

26 Tháng Sáu, 2021

Hệ thống tiền tệ tiếp theo như thế nào?

TS. Lê Đạt Chí và nhóm nghiên cứu

26 Tháng Sáu, 2021

Chuyển đổi số trong khu vực công tại Việt Nam

Khoa Quản lý nhà nước

26 Tháng Sáu, 2021

Cần đưa giao dịch công nghệ lên sàn chứng khoán

Bộ Khoa học và Công nghệ

5 Tháng Sáu, 2021

Thiết kế đô thị: tầm nhìn vững chắc cho đô thị bền vững

Viện Đô thị thông minh và Quản lý

5 Tháng Sáu, 2021

Phục hồi du lịch và nỗ lực thoát khỏi vòng xoáy ảnh hưởng bởi Covid-19

Viện Đô thị thông minh và Quản lý

5 Tháng Sáu, 2021

2021 sẽ là năm khởi đầu của chu kỳ tăng trưởng mới

PGS.TS Nguyễn Khắc Quốc Bảo

5 Tháng Sáu, 2021

Quỹ vaccine sẽ khả thi khi có người dân đóng góp

Phạm Khánh Nam, Việt Dũng

5 Tháng Sáu, 2021

Kích thích kinh tế, gia tăng vận tốc dòng tiền

Quách Doanh Nghiệp

5 Tháng Sáu, 2021

Đi tìm chiến lược hậu Covid-19 cho doanh nghiệp bảo hiểm Việt Nam

PGS TS Nguyễn Khắc Quốc Bảo, ThS Lê Văn

5 Tháng Sáu, 2021

Insurtech – Cơ hội và thách thức cho Startup Việt

Ths. Lê Thị Hồng Hoa

5 Tháng Sáu, 2021