[Podcast] Vai Trò Các Trường Đại Học, Viện Nghiên Cứu Trong Chuyển Đổi Số Nền Kinh Tế Hướng Tới Phát Triển Đô Thị Thông Minh Tại Việt Nam (Phần 2)

25 Tháng Hai, 2022

Vai trò của Đảng-Nhà nước, doanh nghiệp và các trường đại học, viện nghiên cứu trong chuyển đổi số nền kinh tế tại Việt Nam

Vai trò của Đảng – Nhà nước và doanh nghiệp

Chuyển đổi số nền kinh tế là một quá trình liên tục cần sự tham gia của nhiều chủ thể trong xã hội. Để thực hiện thành công chuyển đổi số nền kinh tế và hướng đến xây dựng ĐTTM, việc xác định đúng mức vai trò của các chủ thể tham gia là điều kiện tiên quyết. Tại Việt Nam, vai trò lãnh đạo, chỉ đạo và quản lý của Đảng và Nhà nước trong công cuộc chuyển đổi số là không thể thay thế, được thể hiện qua các chiến lược, chính sách, nghị định và chương trình hành động. Cụ thể, Bộ chính trị đã ban hành Nghị quyết 52-NQ/TW về một số chủ trương, chính sách của Việt Nam trong việc tham gia vào CMCN 4.0 (Nguyễn, 2019). Nghị quyết thể hiện rõ quan điểm tích cực trong đổi mới tư duy, thống nhất nhận thức, tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước. Đây là tiền đề cho sự ra đời của Chương trình chuyển đổi số quốc gia với mục tiêu phát triển chính phủ số, kinh tế số, xã hội số và hình thành các doanh nghiệp công nghệ số (TechPort, 2018). Từ Chương trình này, kết hợp với Đề án xây dựng TP.HCM trở thành ĐTTM (University, 2019), Chương trình chuyển đổi số đã được UBND TP.HCM công bố, nổi bật với tư duy chấp nhận cái mới, yếu tố thể chế, nhận thức, chính sách là rất quan trọng bên cạnh yếu tố công nghệ (TopDev, 2020). Bên cạnh vai trò của Đảng và Nhà nước, các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực công nghệ thông tin (CNTT) được xác định là chủ thể đóng vai trò trung tâm trong việc dẫn dắt, tạo ra đột phá về thiết kế và cung cấp nền tảng số phục vụ nhu cầu chuyển đổi số. Tại TP.HCM, doanh nghiệp số chiếm tỷ lệ khoảng 3% tổng số doanh nghiệp đang hoạt động trên toàn thành phố; trong các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo có đến 70% doanh nghiệp thuộc lĩnh vực CNTT; năng suất lao động ở lĩnh vực CNTT cao hơn 1,96% so với năng suất lao động chung của thành phố, đóng góp 4,44% vào sản phẩm nội địa của thành phố (Pwc, 2018). Theo Chỉ thị số 01/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ về thúc đẩy phát triển doanh nghiệp công nghệ số Việt Nam, đến năm 2030, Việt Nam cần ít nhất 100.000 doanh nghiệp công nghệ số để thực hiện sứ mệnh chuyển đổi số, phát triển kinh tế số, xây dựng đô thị thông minh và phát triển bền vững (Grajek, 2020).

Vai trò của cơ sở đào tạo đại học

Ngoài Đảng – Nhà nước và chủ thể doanh nghiệp nêu trên, cơ sở đào tạo đại học là chủ thể quan trọng trong hệ sinh thái đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số nền kinh tế và hướng đến xây dựng ĐTTM. Theo Nghị quyết 52-NQ/TW về một số chủ trương, chính sách của Việt Nam trong việc tham gia vào CMCN 4.0 (Nguyễn, 2019), hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia được phát triển theo hướng lấy doanh nghiệp làm trung tâm, trường đại học và viện nghiên cứu là chủ thể nghiên cứu mạnh. Trong Chương trình chuyển đổi số quốc gia (TechPort, 2018), vai trò của cơ sở đào tạo đại học mới chỉ dừng lại ở giáo dục đào tạo và cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao theo các ngành nghề gắn với công nghệ số và nguồn nhân lực chủ động theo yêu cầu.

Nguồn lực tri thức cao tập trung rất nhiều trong các trường đại học, viện nghiên cứu. Hiện nay, các nguồn lực tri thức cao này đang đảm nhận vai trò nghiên cứu, thực hiện, tư vấn trong rất các dự án trong lĩnh vực chuyển đổi số, phát triển ĐTTM với vị trí chuyên gia, thực hiện… nhưng chủ yếu là với tư cách cá nhân. Vai trò tư vấn và hỗ trợ ra quyết định của các trường đại học, viện nghiên cứu vẫn chưa được đề cập đúng mức. Chưa nhiều các dự án, nghiên cứu thực tế có sự tham gia của đại diện là các trường học, viện nghiên cứu hoặc đưa về cho các trường đại học, viện nghiên cứu thực hiện kết hợp với các bên liên quan. Nhiều trường đại học, viện nghiên cứu uy tín đã thành lập các hội đồng chuyên môn hoàn toàn có thể đảm nhận việc tư vấn các dự án liên quan. Việc thiếu vắng đại diện của các trường đại học, viện nghiên cứu trong các lĩnh vực chuyên ngành trong tư vấn, ra quyết định của các chiến lược phát triển, thực hiện dự án sẽ làm giảm tính tích hợp giữa khoa học và thực tế, cũng như ảnh hưởng đến hiệu quả của dự án.

Bên cạnh đó việc thu thập dữ liệu hầu hết chỉ phục vụ cho từng nhu cầu nghiên cứu, dự án hoặc hoạt động cụ thể được thực hiện trong từng cá thể doanh nghiệp, tổ chức, đơn vị. Nếu cần thì sẽ phải thực hiện công tác đi tìm, “xin” và “cho” trong từng bối cảnh. Sự tích hợp, quản lý, sử dụng dữ liệu chung để phục vụ cho các dự án nghiên cứu để giải quyết các vấn đề đô thị hay cộng đồng chưa được hợp thức hóa và thực sự sẵn sàng chia sẻ. Nếu cơ sở dữ liệu tiếp tục thu thập và lưu trữ đơn lẻ, khả năng truy cập thấp như hiện nay thì rất khó để có những phân tích, phương án, dự báo và ra quyết định kịp thời để đáp ứng được yêu cầu phát triển nhanh và cao trong kỷ nguyên số. Hơn thế nữa, các nghiên cứu của các trường đại học, viện nghiên cứu được thực hiện từ nguồn nhân lực trí thức cao nên cần được tận dụng để có những giải pháp hiệu quả cho xã hội và cũng là trách nhiệm xã hội mà các trường đại học và viện nghiên cứu hiện nay đang thực hiện. Cần có nguồn dữ liệu lớn và tích hợp để chia sẻ cho các nghiên cứu trong hệ thống các trường đại học/ viện nghiên cứu theo từng lĩnh vực.

CSIRO, 2019 đã chỉ ra bốn thành phần và vai trò của các bên khi tham gia vào nền kinh tế số bao gồm các doanh nghiệp, các cá nhân, các nhà hoạch định chính sách, các đối tượng thực hiện đổi mới sáng tạo (chính là các trường đại học, viện nghiên cứu). Tuy nhiên, vai trò của trường đại học, viện nghiên cứu tại Việt Nam trong quá trình chuyển đổi số mới chỉ nhấn mạnh ở việc tạo ra các đổi mới sáng tạo cho nền kinh tế số, đào tạo và bồi dưỡng nhân tài và tăng cường hợp tác và tạo lập cộng đồng đổi mới sáng tạo làm động lực cho nền kinh tế. Vai trò tham gia như một đại diện tư vấn, nghiên cứu và ra quyết định như các nước phát triển thì chưa được đề cập tới và dường như chưa thực sự được quan tâm tới hiện nay.

Các thành phần tham gia vào nền kinh tế số (CSIRO, 2019)

Khá nhiều trường đại học tại Việt Nam đã bắt đầu đẩy mạnh tiến trình chuyển đổi số trong giáo dục để thực hiện mục tiêu giáo dục đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao theo các ngành nghề gắn với công nghệ số và nguồn nhân lực chủ động theo kỷ nguyên số. Đại học Bách Khoa Hà Nội cũng có chiến lược chuyển đổi số và xác định 4 nền tảng công nghệ chính gồm Điện toán Đám mây, Dữ liệu lớn, Trí tuệ Nhân tạo và Internet Vạn vật để tái cấu trúc lại dịch vụ và sản phẩm, tạo đột phá về môi trường trải nghiệm giáo dục đại học, đồng thời tối ưu hóa hệ thống, quy trình hiện tại (Hạnh, 2020). Nằm trong chiến lược chuyển đổi số nhằm gia tăng giá trị cho cộng đồng, hướng đến đô thị thông minh và bền vững, trường đại học Kinh tế TP Hồ Chí Minh cũng đã tập trung xây dựng chuyển đổi số trong cơ sở hạ tầng, giáo dục… Tiêu biểu là phát triển thư viện thông minh với sự tích hợp trong quản lý – dịch vụ – trải nghiệm – hạ tầng thông minh nhằm cá nhân hóa trải nghiệm người dùng thư viện, và thư viện này không chỉ phục vụ cho học sinh, sinh viên, nghiên cứu sinh mà còn phục vụ cho cộng đồng (UEH, 2020).

Một vài trường đại học bắt đầu hoạt động tích hợp đa ngành, phát triển trong nghiên cứu để giải quyết các vấn đề đô thị, sẵn sàng tham gia vào tư vấn, thực hiện các dự án chuyển đổi số, đô thị thông minh với tư cách là một bên tham gia như các mô hình phát triển ở các nước trên thế giới. Có thể kể đến trường đại học Kinh tế TP Hồ Chí Minh thành lập viện đổi mới sáng tạo, viện đô thị thông minh và quản lý… đi tiên phong trong việc phát triển vườn ươm các dự các khởi nghiệp, cung cấp các kiến thức về đổi mới, sáng tạo, phát triển hệ thống studiolab đô thị thông minh… để nhằm hợp tác với các bên liên quan để giải quyết các vấn đề của đô thị theo hướng phát triển ĐTTM và bền vững, sẵn sàng thực hiện vai trò mới của kỷ nguyên số, đi theo xu hướng phát triển chung của thế giới.

Viện Đô thị thông minh và Quản lý (ISCM) ứng dụng thực tế ảo VR trong các sự kiện UEH

Đề xuất giải pháp hướng đến đô thị thông minh tại Việt Nam

Vai trò cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao, phù hợp với thực tiễn

Qua các phân tích trên có thể thấy rằng, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 tạo ra một sự thay đổi mạnh mẽ trong cơ cấu lao động, và qua đó tác động mạnh đến giáo dục, đào tạo nguồn nhân lực. Các ngành nghề phổ thông sẽ dần bị thay thế, trong khi dù việc làm mới sẽ nảy sinh, nhưng lại đặt yêu cầu rất cao về trình độ lao động, với nhiều kỹ năng mới, phức tạp hơn, và cũng thay đổi nhanh chóng hơn. Chính vì vậy, đào tạo nguồn nhân lực đứng trước sức ép nặng nề của sự thay đổi. Đối với một trường đại học, hai sản phẩm của quá trình đào tạo nguồn nhân lực trong kỷ nguyên số gồm người lao động và chuyên gia.

Sản phẩm đầu ra là người lao động, ngoài việc phải được trang bị các kiến thức chuyên môn nghề nghiệp, còn cần phải được trang bị đầy đủ các kỹ năng số (digital skills) cần thiết để thích ứng với CN4.0. Về cơ bản, các kỹ năng số này bao gồm kỹ năng về sử dụng máy tính, và internet, nhưng nó cần bao gồm cả kỹ năng tự học để nâng cao nghiệp vụ về kỹ năng số hằng ngày, để tránh tụt hậu trong kỷ nguyên số. Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, sự bất bình đẳng trong tiếp cận số (digital inequality) sẽ làm sâu sắc hơn sự bất bình đẳng trong xã hội. Vì vậy, cần đảm bảo quyền tiếp cận số với các kỹ năng số cần thiết cho mọi người, đặc biệt là đối với một quốc gia có điều kiện tiếp cận công nghệ khác nhau ở các vùng miền, đặc biệt là những hạn chế ở vùng cao và miền sâu.

Sản phẩm đầu là các chuyên gia, những người đi tiên phong trong việc nghiên cứu kiến thức, kỹ năng, công nghệ mới, là đầu vào cho vai trò nghiên cứu và phát triển.

Vai trò nghiên cứu và phát triển (R&D)

Hiện nay, nghiên cứu và phát triển đã được phát triển mạnh mẽ ở trường đại học, đặc biệt là các trường đại học gắn liền với nghiên cứu học thuật. Tuy vậy, hoạt động này phần lớn chỉ dừng lại ở tư cách cá nhân một số chuyên gia trong các lĩnh vực. Trong quá trình chuyển đổi số, cùng với chính quyền, các doanh nghiệp, cá nhân, trường đại học có thể phát huy vai trò như là một trung tâm nghiên cứu và phát triển liên tục hướng đến việc cải tiến hiệu quả và tiết giảm chi phí sản xuất trên phương diện của tổ chức, không chỉ dừng lại ở cá nhân các chuyên gia trực thuộc trường. Để thực hiện được vai trò này, cần có sự hỗ trợ tài chính từ các đơn vị trong và ngoài nước có nhu cầu giải quyết các vấn đề cho đơn vị của mình hoặc giải quyết các vấn đề của đô thị. Xây dựng hệ thống living lab như của các nước phát triển.

Vai trò tư vấn và tham gia trong nhóm ra quyết định

Bên cạnh các trung tâm nghiên cứu và phát triển trực thuộc trường đại học, các phòng thí nghiệm mô phỏng (simulation lab) và phòng thí nghiệm sống (living lab) đang ngày càng trở nên phổ biến tại các trường đại học. Đây là nơi giúp các nhà hoạch định và quyết định chính sách đưa ra quyết định một cách chính xác và giảm thiểu những rủi ro.

Ngoài ra, xu hướng ứng dụng dữ liệu lớn trong các lĩnh vực như giao thông, chính phủ điện tử, y tế ngày càng phổ biến, tuy nhiên xu hướng này chỉ dừng lại ở nội tại các đơn vị chuyên môn trong từng lĩnh vực, mà chưa có sự kết nối giữa các lĩnh vực với nhau để tạo nên một tổng thể dữ liệu quốc gia, là nền tảng cốt lõi cho việc ra quyết định hiệu quả. Hơn ai hết, trường đại học lúc này có thể là nơi lưu trữ, tích hợp, khai thác và sử dụng kho dữ liệu quốc gia, phục vụ cho nghiên cứu phát triển (R&D) và cung cấp thông tin cho các nhà chức trách ra quyết định.

Vai trò kết nối và thúc đẩy sự tham gia của các thế hệ

Một trong những yếu tố quyết định thành công của quá trình chuyển đổi số trong một nền kinh tế là sự hiểu biết và cùng tham gia của mọi thế hệ, tầng lớp trong xã hội. Với lợi thế là một cơ sở giáo dục, không vì các mục đích thương mại, các trường đại học giữa vai trò hợp lý trong việc kết nối các thế hệ (học sinh, sinh viên, học viên cao học, cựu học viên,…) cùng tham gia vào quá trình này.

Để thực hiện thành công và hiệu quả chuyển đổi số nền kinh tế cũng như phát triển đô thị thông minh tại Việt Nam, rất cần sự tích hợp của các ngành nghề, lĩnh vực, các bên liên quan, các cấp, ngành và nên tăng cường vai trò của các trường đại học, viện nghiên cứu bên ngoài công tác giáo dục là nghiên cứu, tư vấn và hỗ trợ ra quyết định.

Nhóm tác giả: TS. Trịnh Tú Anh, NCS. Phạm Nguyễn Hoài, NCS. Lê Thị Hạnh An (Viện Đô thị thông minh và Quản lý ISCM – Trường Công nghệ và Thiết kế UEH).

Đây là bài viết nằm trong Chuỗi bài lan tỏa nghiên cứu và kiến thức ứng dụng từ UEH với thông điệp giai đoạn năm 2022 “Research Contribution For All – Nghiên Cứu Vì Cộng Đồng”, UEH trân trọng kính mời Quý độc giả đón xem Bản tin kiến thức KINH TẾ SỐ #30 “Cải Cách Pháp Luật Đáp Ứng Nhu Cầu Bảo Vệ Dữ Liệu Cá Nhân Trong Chuyển Đổi Số”.

Xem lại [Podcast] Vai Trò Các Trường Đại Học, Viện Nghiên Cứu Trong Chuyển Đổi Số Nền Kinh Tế Hướng Tới Phát Triển Đô Thị Thông Minh Tại Việt Nam (Phần 1) tại đây

Tin, ảnh: Nhóm tác giả, Phòng Marketing – Truyền thông UEH.

Giọng đọc: ThS. Phạm Nguyễn Hoài – Viện ISCM.