[Podcast] Bảo Hộ Quyền Tác Giả Đối Với Thông Tin, Dữ Liệu Tài Nguyên Và Môi Trường – Kỳ 2: Kiến Nghị Chính Sách Cho Việt Nam

30 Tháng Năm, 2024

Từ khóa: dữ liệu, kinh tế tuần hoàn, quyền tác giả, thông tin, tài nguyên và môi trường

Nhằm xây dựng và hoàn thiện pháp luật về dữ liệu nói chung và thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường nói riêng, ở kỳ 2 của bài viết, tác giả đã kiến nghị các chính sách đáng quan tâm cho Việt Nam. 

Chính sách về bảo hộ quyền tác giả đối với thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường tại Việt Nam

Trước những rủi ro tranh chấp về quyền sở hữu trí tuệ có thể xảy ra trong quá trình sử dụng thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 73/2017/NĐ-CP về thu thập, quản lý, khai thác và sử dụng thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường. Đây là cơ sở pháp lý đầu tiên trong việc bảo hộ quyền tác giả đối với dữ liệu tài nguyên và môi trường. Theo đó, dữ liệu tài nguyên và môi trường là đối tượng bảo hộ quyền tác giả và quyền liên quan đến quyền tác giả. Quy định này phù hợp với nội dung của Luật Sở hữu trí tuệ trong việc bảo hộ quyền tác giả đối với sưu tập dữ liệu. Trong đó, nhà nước là chủ sở hữu quyền tác giả, quyền tài sản đối với thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường được thu thập, tạo lập bằng nguồn ngân sách nhà nước hoặc nguồn gốc từ ngân sách nhà nước, trừ trường hợp có thỏa thuận khác. Những tổ chức, cá nhân sẽ được bảo hộ quyền tác giả đối với thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường được thu thập, tạo lập từ nguồn kinh phí của tổ chức, cá nhân theo quy định của pháp luật về sở hữu trí tuệ.

Tùy vào mức độ bảo mật thông tin mà cơ sở dữ liệu tài nguyên và môi trường sẽ được tiếp cận khai thác. Trường hợp dữ liệu đã được công bố danh mục thông tin thì công dân được tiếp cận thông tin của cơ quan nhà nước. Trường hợp dữ liệu thuộc bí mật nhà nước hoặc việc tiếp cận có khả năng gây nguy hại đến lợi ích quốc gia và người khác thì công dân sẽ không được tiếp cận thông tin. Trường hợp dữ liệu chưa được công bố và không phải là bí mật nhà nước, việc sử dụng thông tin, dữ liệu phải có sự đồng ý của chủ sở hữu quyền tác giả đối với dữ liệu. Đồng thời, tổ chức, cá nhân không được chuyển quyền sử dụng đối với thông tin, dữ liệu nếu không được sự đồng ý bằng văn bản của chủ sở hữu quyền tác giả, sở hữu thông tin, dữ liệu.

Tuy nhiên, khi khai thác và sử dụng thông tin, dữ liệu qua trang thông tin hoặc cổng thông tin điện tử, quy định hiện nay yêu cầu tổ chức, cá nhân phải đăng ký và được cấp quyền truy cập, khai thác thông tin, dữ liệu từ cơ quan cung cấp thông tin, dữ liệu là quá cứng nhắc và thiếu linh hoạt.

Theo Luật Tiếp cận thông tin 2016 thì mọi công dân đều bình đẳng, không bị phân biệt đối xử trong việc thực hiện quyền tiếp cận thông tin và những thông tin được tiếp cận phải đảm bảo tính chính xác, đầy đủ từ bên cung cấp. Chính vì vậy, để cân bằng trong việc tôn trọng, bảo vệ quyền lợi của tác giả hoặc chủ sở hữu, cũng như quyền và lợi ích tiếp cận thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường của cộng đồng, công dân được tiếp cận có điều kiện trong trường hợp tác giả hoặc chủ sở hữu đó đồng ý dưới các hình thức: (1) lập phiếu, (2) văn bản thỏa thuận hoặc (3) hợp đồng giao kết giữa đơn vị quản lý thông tin, dữ liệu và bên khai thác, sử dụng thông tin, dữ liệu.

Hợp đồng giữa đơn vị quản lý thông tin, dữ liệu và bên khai thác, sử dụng thông tin, dữ liệu là một trong ba hình thức, thủ tục trong việc khai thác và sử dụng thông tin, dữ liệu. Về hình thức hợp đồng, việc khai thác, sử dụng thông tin, dữ liệu bằng hình thức hợp đồng thực hiện theo quy định của Bộ luật dân sự giữa cơ quan quản lý cơ sở dữ liệu và tổ chức, cá nhân có nhu cầu khai thác, sử dụng thông tin, dữ liệu. Một hình thức hợp đồng đang ngày càng phổ biến là hợp đồng điện tử. Phát triển hợp đồng điện tử là một trong những mục tiêu kinh tế số quốc gia. Do đó, chính sách về hình thức hợp đồng khai thác và sử dụng thông tin, dữ liệu cần xem xét cập nhật.

Sự tham gia của các tổ chức, cá nhân nhận được sự khuyến khích từ cơ quan nhà nước. Về hoạt động đầu tư nghiên cứu, nhà nước khuyến khích sự chủ động của các tổ chức, cá nhân đầu tư cho việc thu nhận, tạo lập và cung cấp, chia sẻ thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường. Về hoạt động chia sẻ, nhà nước khuyến khích các tổ chức, cá nhân cung cấp, hiến tặng thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường cho cơ quan nhà nước góp phần bảo vệ chủ quyền quốc gia, phục vụ lợi ích chung của xã hội. Nhìn chung, chính sách hiện nay chưa có sự ghi nhận hay khen thưởng tương thích, làm các tổ chức, cá nhân thiếu động lực để tham gia xây dựng, chia sẻ thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường.

Thông tin, dữ liệu quan trắc tài nguyên và môi trường như dữ liệu quan trắc về không khí và nước, dữ liệu quan trắc về khí tượng thủy văn, dữ liệu quan trắc về ô-dôn,… có ý nghĩa rất quan trọng đối với ứng phó, xử lý kịp thời trong công tác quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường và phòng chống thiên tai, thảm họa. Tuy nhiên, chính sách chỉ đề cập chia sẻ thông tin, dữ liệu quan trắc tài nguyên và môi trường kịp thời cho các cơ quan, tổ chức có chức năng, phục vụ dân sinh, phát triển kinh tế, xã hội, an ninh, quốc phòng. Việc này đồng nghĩa những cá nhân, tổ chức có nhu cầu khai thác trong các hoạt động nghiên cứu, dự báo sẽ gặp khó khăn trong việc tiếp cận. Ngoài ra, một số thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường khác cũng không thật sự cần thiết phải được bảo hộ quá nghiêm ngặt.

Đối với hành vi vi phạm, tổ chức, cá nhân có hành vi xâm phạm quyền tác giả đối với thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường bị xử phạt vi phạm hành chính, kèm quyết định bồi thường thiệt hại cho tác giả, chủ sở hữu. Nếu có yếu tố cấu thành tội phạm thì cá nhân xâm phạm quyền tác giả sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định của pháp luật hình sự.

Đề xuất giải pháp cho Việt Nam

Trên cơ sở nguyên tắc bảo hộ tự động và độc lập của Công ước Berne, quyền tác giả phát sinh kể từ khi tác phẩm được định hình dưới một hình thức vật chất nhất định mà không phụ thuộc vào bất kỳ thủ tục hay hình thức nào, không phân biệt đã công bố hay chưa công bố, đã đăng ký hay chưa đăng ký. Chính vì vậy, bảo hộ quyền tác giả đối với thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường thường không (hay ít) được đăng ký, cập nhật và công bố công khai trên các phương tiện truyền thông, trang thông tin, cổng thông tin điện tử quốc gia hay địa phương. Điều này gián tiếp gây khó khăn trong hoạt động tra cứu và sử dụng. Để xây dựng và hoàn thiện pháp luật về dữ liệu nói chung và thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường nói riêng, tác giả đề xuất:

Thứ nhất, việc bảo hộ quyền tác giả đối với thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường có thể tạo rào cản nhất định trong tiếp cận dữ liệu của các cá nhân và tổ chức có nhu cầu. Quy định về dữ liệu tài nguyên và môi trường trong Nghị định số 73/2017/NĐ-CP đang quá rộng về ngữ nghĩa, trong khi những dữ liệu được phép chia sẻ, sử dụng lại chưa rõ ràng. Đơn cử như nhiều điểm, mục quy định tại Điều 4 không nhất thiết phải bảo hộ như: thông tin, dữ liệu về đất đai; thông tin, dữ liệu về tài nguyên nước; thông tin, dữ liệu về biến đổi khí hậu. Để giá trị của bảo hộ quyền tác giả được phát huy mà không gây cản trở đến quyền tự do truy cập thông tin, những thông tin liên quan nên phân chia thành từng nhóm cụ thể, trong đó liệt kê chi tiết các khoản mục dữ liệu tài nguyên và môi trường được xác lập bảo hộ. Việc yêu cầu đăng ký và cấp quyền truy cập, khai thác thông tin, dữ liệu qua trang thông tin hoặc cổng thông tin điện tử nên được hủy bỏ.

Nhằm tăng cường sự minh bạch trong bảo hộ dữ liệu tài nguyên và môi trường, cơ quan quản lý cần làm rõ dữ liệu nào được chia sẻ và sử dụng công khai, dữ liệu nào chia sẻ nhưng sử dụng phải xin phép, dữ liệu nào không được chia sẻ. Qua đó, người sử dụng có thể chủ động tiếp cận nguồn dữ liệu được chia sẻ một cách phù hợp, hiệu quả mà vẫn đảm bảo tôn trọng quyền tác giả.

Thứ hai, tiếp cận, chia sẻ và khai thác thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường là nhu cầu thiết yếu của các cá nhân và tổ chức trong việc quản lý, điều hành sản xuất theo quy trình kinh tế tuần hoàn. Tiêu biểu như tại Thành phố Hồ Chí Minh, nền tảng chia sẻ dữ liệu tài nguyên và môi trường gắn kết với giải pháp công nghệ đã được triển khai xây dựng dựa trên mô hình đồng vận hành của tổ chức Open Geospatial Consortium. Đây là một trong những mô hình áp dụng phổ biến cho các hạ tầng dữ liệu không gian tại nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới.

Bên cạnh đó, dữ liệu tài nguyên và môi trường có thể hỗ trợ trong phát triển các mô hình kinh doanh tuần hoàn của doanh nghiệp (được gọi chung dưới thuật ngữ chưa chính thức gần đây là dữ liệu tuần hoàn) hay ứng dụng thu thập thông tin, dữ liệu phục vụ trong công tác kiểm tra, giám sát môi trường của các tổ chức nhà nước. Khi đó, các tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp sẽ vận hành hiệu quả với định hướng sản xuất xanh, góp phần gia tăng lợi nhuận và đóng góp chung vào sự phát triển của nền kinh tế tuần hoàn. Trong một số trường hợp nhất định, cơ quan nhà nước nên khuyến khích tác giả và chủ sở hữu dữ liệu tài nguyên và môi trường chủ động chia sẻ để nâng cao lợi ích cộng đồng thông qua chính sách khen thưởng về mặt vật chất lẫn tinh thần nhằm ghi nhận, tôn vinh những đóng góp của các cá nhân, tổ chức vào sự phát triển kinh tế – xã hội nước nhà.

Thứ ba, bảo hộ quyền tác giả thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường có tác động đối với phát triển kinh tế số, đặc biệt là nền tảng dữ liệu số tài sản trí tuệ. Với sự lên ngôi mạnh mẽ của công nghệ, quá trình chuyển đổi số đặt ra nhiều thách thức cho các tổ chức, cá nhân trong các hoạt động về thu thập, quản lý và sử dụng dữ liệu một cách phù hợp và tối ưu nhất. Một trong những bổ sung cần thiết là công nhận hình thức hợp đồng điện tử trong hoạt động khai thác và sử dụng thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường. Cụ thể, bổ sung cụm từ “hợp đồng điện tử” vào Điều 19 Nghị định số 73/2017/NĐ-CP như sau: “Việc khai thác, sử dụng thông tin, dữ liệu bằng hình thức hợp đồng thực hiện theo quy định của Bộ luật dân sự và luật giao dịch điện tử giữa cơ quan quản lý cơ sở dữ liệu và tổ chức, cá nhân có nhu cầu khai thác, sử dụng thông tin, dữ liệu”.

Số hoá trong quản lý tài nguyên và môi trường là định hướng của nước ta trong chuyển đổi số ngành Tài nguyên và Môi trường. Để thực hiện được mục tiêu xây dựng cơ sở dữ liệu tài nguyên và môi trường, việc nâng cao nền tảng công nghệ số là vô cùng cần thiết để tiến tới tích hợp dữ liệu tài nguyên và môi trường nhằm thúc đẩy hoàn thành cơ sở dữ liệu chung quốc gia. Một trong những phương thức là cổng dữ liệu điện tử quốc gia, nơi tập hợp đầy đủ dữ liệu ở các ngành, lĩnh vực trên môi trường số.

Dựa trên những quy định và chính sách hiện hành của Việt Nam về bảo hộ quyền tác giả đối với thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường, nghiên cứu đã làm rõ được định nghĩa về dữ liệu tài nguyên và môi trường, đánh giá cơ bản những điểm hạn chế trong quy định pháp luật về thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường tại Nghị định số 73/2017/NĐ-CP, cũng như đưa ra những kiến nghị nhằm tháo gỡ những rào cản trong chính sách bảo hộ hiện hành.

Thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế quốc gia và định hướng xây dựng nền kinh tế tuần hoàn. Bảo hộ quyền tác giả đối với dữ liệu tài nguyên và môi trường là cần thiết để đảm bảo lợi ích tinh thần và vật chất một cách thỏa đáng cho bên có nỗ lực trong hoạt động thu thập, sáng tạo trí tuệ về thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường; đồng thời, khuyến khích phát triển sáng tạo các sản phẩm thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường trong tương lai. Tuy vậy, việc bảo hộ cần được xem xét, cân nhắc kỹ lưỡng để tránh tạo ra những rào cản đối với việc tiếp cận của cá nhân, doanh nghiệp trong hoạt động tự do thương mại hay gây hạn chế trong quá trình tổ chức nhà nước thực hiện khai thác vì lợi ích quốc gia.

Một cách khách quan, tại Việt Nam chưa có nghiên cứu nào về quyền tác giả thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường. Nghiên cứu này sẽ là khởi đầu cho việc nghiên cứu đánh giá quyền tác giả nói riêng và quyền sở hữu trí tuệ nói chung về thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường. Gợi mở rộng hơn là xu hướng tiếp cận quyền tài sản đối với dữ liệu tài nguyên và môi trường.

Xem toàn bộ Bài nghiên cứu Bảo hộ quyền tác giả đối với thông tin, dữ liệu tài nguyên và môi trường TẠI ĐÂY.

Tác giả: Nguyễn Hoàng Nam, Trường Kinh tế, Luật và Quản lý nhà nước UEH, Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh.

Đây là bài viết nằm trong Chuỗi bài lan tỏa nghiên cứu và kiến thức ứng dụng từ UEH với thông điệp “Research Contribution For All – Nghiên Cứu Vì Cộng Đồng”, UEH trân trọng kính mời Quý độc giả cùng đón xem bản tin UEH Research Insights  #114 tiếp theo.

Tin, ảnh: Tác giả, Phòng Marketing  Truyền thông UEH

Giọng đọc: Phạm Nguyễn Hoài – Viện ISCM 

 

Chu kỳ giảm giá của đồng USD?

TS. Đinh Thị Thu Hồng và nhóm nghiên cứu

26 Tháng Sáu, 2021

Việt Nam cần kịch bản cho thương mại tương lai

ThS. Tô Công Nguyên Bảo

26 Tháng Sáu, 2021

Hệ thống tiền tệ tiếp theo như thế nào?

TS. Lê Đạt Chí và nhóm nghiên cứu

26 Tháng Sáu, 2021

Chuyển đổi số trong khu vực công tại Việt Nam

Khoa Quản lý nhà nước

26 Tháng Sáu, 2021

Cần đưa giao dịch công nghệ lên sàn chứng khoán

Bộ Khoa học và Công nghệ

5 Tháng Sáu, 2021

Thiết kế đô thị: tầm nhìn vững chắc cho đô thị bền vững

Viện Đô thị thông minh và Quản lý

5 Tháng Sáu, 2021

Phục hồi du lịch và nỗ lực thoát khỏi vòng xoáy ảnh hưởng bởi Covid-19

Viện Đô thị thông minh và Quản lý

5 Tháng Sáu, 2021

2021 sẽ là năm khởi đầu của chu kỳ tăng trưởng mới

PGS.TS Nguyễn Khắc Quốc Bảo

5 Tháng Sáu, 2021

Quỹ vaccine sẽ khả thi khi có người dân đóng góp

Phạm Khánh Nam, Việt Dũng

5 Tháng Sáu, 2021

Kích thích kinh tế, gia tăng vận tốc dòng tiền

Quách Doanh Nghiệp

5 Tháng Sáu, 2021

Đi tìm chiến lược hậu Covid-19 cho doanh nghiệp bảo hiểm Việt Nam

PGS TS Nguyễn Khắc Quốc Bảo, ThS Lê Văn

5 Tháng Sáu, 2021

Insurtech – Cơ hội và thách thức cho Startup Việt

Ths. Lê Thị Hồng Hoa

5 Tháng Sáu, 2021