[Podcast] Vai trò điều tiết của sự lệch lạc trong hành vi của nhà đầu tư đối với sự lựa chọn dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán: Bằng chứng thực nghiệm tại Việt Nam

28 Tháng Tám, 2024

Từ khóa: Dịch vụ tư vấn đầu tư, thiên lệch hành vi, nhà đầu tư cá nhân, đầu tư chứng khoán, thị trường chứng khoán Việt Nam, đại dịch COVID-19.

Thị trường chứng khoán Việt Nam ghi nhận sự gia tăng mạnh mẽ về số lượng nhà đầu tư (NĐT) cá nhân trong những năm gần đây. Tuy nhiên, đi kèm với xu hướng tích cực này là một thực trạng đáng lo ngại rằng nhóm NĐT này dễ bị chi phối bởi tâm lý đám đông và các thiên lệch hành vi, dẫn đến những quyết định đầu tư sai lầm, gây thua lỗ và ảnh hưởng đến sự phát triển ổn định của thị trường. Trong bối cảnh đó, dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán được chứng minh là có thể giúp các NĐT cá nhân ra quyết định đầu tư hợp lý và hiệu quả hơn.

Yêu cầu cấp thiết trong việc nâng cao hiệu quả đầu tư cho các NĐT cá nhân trên thị trường chứng khoán Việt Nam

Tại Việt Nam, cùng với quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường và hội nhập với nền kinh tế thế giới, thị trường dịch vụ tài chính cũng đã hình thành và dần phát triển với nhiều loại sản phẩm như: dịch vụ ngân hàng, dịch vụ bảo hiểm, các dịch vụ trên thị trường tài chính, dịch vụ tư vấn tài chính. Tuy nhiên, dịch vụ tư vấn đầu tư tài chính nói chung và đầu tư chứng khoán nói riêng vẫn chưa thực sự được quan tâm đúng mức ở cả hai phía cung và cầu, dù thị trường chứng khoán Việt Nam cho đến nay đã có bề dày 25 năm hình thành và phát triển với mức vốn hóa đã tăng gần 6.000 lần (giá trị vốn hoá năm 2000 là 986 tỷ đồng và tính đến 25/12/2023 là 5.863 nghìn tỷ đồng), thu hút hàng triệu NĐT trong và ngoài nước.

NĐT cá nhân là một lực lượng quan trọng trên thị trường chứng khoán, góp phần cải thiện tính thanh khoản của thị trường. Trong khi lý thuyết tài chính truyền thống cho rằng, các cá nhân được cung cấp thông tin đầy đủ khi tham gia thị trường và đặc biệt họ thường ra quyết định dựa trên nguyên tắc tối đa hóa lợi ích của mình. Tuy nhiên, các nghiên cứu về tài chính hành vi đã chứng minh rằng các NĐT cá nhân không phải lúc nào cũng hành xử một cách hợp lý. Các quyết định đầu tư của họ bị ảnh hưởng nhiều bởi cảm xúc và sự thiên lệch trong hành vi. Hơn nữa, rất nhiều nghiên cứu đã phát hiện ra rằng những thiên lệch trong hành vi có ảnh hưởng đáng kể đến quyết định đầu tư của các NĐT cá nhân.

Dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán đang khẳng định vai trò thiết yếu trong việc hỗ trợ NĐT cá nhân nâng cao kiến thức, kỹ năng và đưa ra những quyết định đầu tư sáng suốt, hiệu quả hơn. Nhận thức được tầm quan trọng của loại hình dịch vụ này, các công ty chứng khoán đã và đang nỗ lực cung cấp đa dạng giải pháp tư vấn phù hợp với nhu cầu của từng đối tượng khách hàng. Như vậy, trong bối cảnh thị trường biến động khó lường như hiện nay, vai trò của dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.

Xuất phát từ yêu cầu cấp thiết trong việc nâng cao hiệu quả đầu tư cho các NĐT cá nhân trên thị trường chứng khoán Việt Nam, đề tài nghiên cứu “Vai trò điều tiết của các lệch lạc trong hành vi của nhà đầu tư đối với sự lựa chọn sử dụng dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán: Bằng chứng thực nghiệm tại Việt Nam” dã được nhóm tác giả Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh đề xuất.

Nhân tố ảnh hưởng đến quyết định sử dụng dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán

Phương pháp nghiên cứu được sử dụng là kết hợp định tính và định lượng. Phương pháp định tính được dùng để tổng hợp thông tin từ nghiên cứu trước, phỏng vấn chuyên gia để xác định thiên lệch hành vi và thiết kế bảng hỏi tương ứng. Phương pháp định lượng sử dụng các thang đo đã được phát triển, điều chỉnh cho phù hợp với bối cảnh Việt Nam. Sau đó, sử dụng các phương pháp hồi quy binary probit và ordered probit để ước lượng các thiên lệch hành vi có tác động đáng kể đến việc lựa chọn và mức độ sử dụng dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán của các NĐT cá nhân.

Kết quả nghiên cứu cho thấy, các thiên lệch hành vi như sự tự tin thái quá, thiên lệch tự quy kết (bao gồm tự đề cao và tự bảo vệ), tính toán cảm tính, thiên lệch nhận thức muộn, và hiệu ứng ngược vị thế) đều có ảnh hưởng đến quyết định sử dụng dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán.

Thiên lệch tự bảo vệ (thành tố của thiên lệch tự quy kết) có tác động tích cực và mạnh mẽ nhất đến cả quyết định lựa chọn và mức độ phụ thuộc vào những khuyến nghị của các tư vấn chứng khoán. NĐT cá nhân tại Việt Nam có xu hướng đánh giá thấp sự thất bại của bản thân và đổ lỗi cho nhà tư vấn tài chính. Các nhà tư vấn sẽ bị đổ lỗi cho kết quả hoạt động tiêu cực, cho thấy NĐT cá nhân có xu hướng tránh nhận trách nhiệm về thất bại và đổ lỗi cho người khác.

Hiệu ứng ngược vị thế và sự tự tin thái quá cũng là một trong những thiên lệch hành vi ảnh hưởng đến quyết định lựa chọn dịch vụ tư vấn của các NĐT cá nhân. Những NĐT này thường đánh giá quá cao kiến thức và năng lực tài chính của bản thân, nên hạn chế việc tin tưởng vào nhà tư vấn đầu tư để phó thác danh mục của mình. Trong khi đó, sự tự tin thái quá cũng là nguyên nhân có thể dẫn đến giao dịch quá mức, đa dạng hóa kém và chịu nhiều rủi ro.

Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy các yếu tố đặc tính cá nhân như hiểu biết tài chính, tuổi và thu nhập tác động đến hành vi sử dụng dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán. Các NĐT giao dịch càng thường xuyên thì mức độ ủy thác quyết định cho nhà tư vấn càng cao. So với nữ, nam giới ít phụ thuộc vào nhà tư vấn hơn khi tham gia đầu tư trên thị trường.

Đề xuất giải pháp cho NĐT

Từ kết quả nghiên cứu, nhóm tác giả đã đề xuất các giải pháp gồm:

*Triển khai các công cụ, biện pháp nhằm giúp nhà đầu tư nhận biết những thiên lệch hành vi

Để gia tăng hiệu quả tư vấn, các nhà tư vấn đầu tư cần phải có các công cụ, kỹ thuật hay biện pháp kết hợp trong quá trình tư vấn đầu tư nhằm hướng đến giảm thiểu và đặc biệt giúp NĐT hạn chế được tác động tiêu cực của thiên lệch hành vi và cả tránh những hành vi thiên lệch làm ảnh hướng đến quá trình ra quyết định của các NĐT cá nhân. Một trong những phương pháp tốt nhất là cung cấp cho các NĐT sự kết hợp giữa đào tạo, kiến thức và công cụ – hay còn được gọi là “sửa đổi người ra quyết định.” Nền tảng của phương pháp này dựa trên nghiên cứu gây tranh cãi cổ điển về lợi ích của giáo dục cũng như chiến lược tư duy, quy tắc kinh nghiệm và các công cụ hỗ trợ quyết định chính thức hơn mà mọi người có thể được dạy để sử dụng hiệu quả. Ví dụ, mọi người thường trì hoãn việc tiết kiệm để nghỉ hưu, một phần vì niềm tin sai lầm rằng đầu tư tăng trưởng tuyến tính theo thời gian. Để chống lại suy nghĩ sai lầm của những người tin tưởng đầu tư tăng trưởng tuyến tính, mọi người có thể được dạy về lãi suất kép hoặc được dạy những phép tính gần đúng đơn giản như “quy tắc 72” (nếu X là lãi suất hàng năm, tiền tăng gấp đôi sau khoảng 72/X năm).

Phương pháp thứ hai chính là “sửa đổi môi trường ra quyết định của nhà đầu tư”, tức là tìm cách thay đổi môi trường cho NĐT trong quá trình ra quyết định đầu tư khi tiếp nhận tư vấn theo hướng tương ứng với môi trường mà con người chúng ta ra các quyết định của mình khi không có sự trợ giúp. Hiện có là hai cách rất khác nhau để sửa đổi môi trường:

Một cách tiếp cận chung là thay đổi điều gì đó về tình huống thúc đẩy NĐT xử lý thông tin phù hợp hơn. Tương tự như các gói tiết kiệm được đề xuất bởi công ty cho người lao động ở các hình thức như bằng biểu đồ hiển thị mức độ giàu có tăng lên theo thời gian hoặc theo các kịch bản đóng góp hàng năm khác nhau.
Cách tiếp cận thứ hai là điều chỉnh môi trường cho phù hợp với thành kiến của con người. Ví dụ như chương trình “Save More Tomorrow” rất hiệu quả vì đã giúp khuyến khích nhân viên tăng cường tiết kiệm cho kế hoạch hưu trí trong tương lai trong khi lương thì không tăng. Vì thế, có thể thấy chính sự thay đổi môi trường mà không hạn chế lựa chọn hoặc thay đổi động cơ một cách đáng kể đã làm thay đổi hành vi của con người chúng ta.

*Kết hợp đa dạng các chiến lược và biện pháp nhằm khắc phục các thiên lệch hành vi

Mỗi thiên lệch có những giải pháp khác nhau nhằm giúp khắc phục sự tác động tiêu cực của thiên lệch ấy đến NĐT. Tuy nhiên dưới đây là những kiến nghị có thể giúp hạn chế các thiên lệch hành vi, trong đó tập trung vào tâm lý quá tự tin và hiệu ứng tâm lý tự quy kết của NĐT. Đơn cử, khuyến khích NĐT xem xét thêm quan điểm của người khác, từ các thành viên trong gia đình, bạn bè đến những dự định đầu tư của họ. Một thực tế cho thấy chúng ta thường có xu hướng khách quan hơn khi xem xét quyết định của người khác thay vì của chính mình.

Một biện pháp khác có thể sử dụng là các tư vấn đầu tư thảo luận với khách hàng của mình về các quyết định đầu tư trước đây của họ và thảo luận về cách mà họ thực hiện các quyết định đó. Chứng minh, nếu có thể, sự tự tin thái quá đã dẫn đến kết quả kém như thế nào theo thời gian và so sánh những kết quả này với kết quả mà NĐT có thể đạt được bằng cách tiếp cận thực tế hơn. Cuối cùng, hãy cân nhắc việc yêu cầu NĐT thực hiện biện pháp được gọi là “khám nghiệm tử thi”. Quá trình này, được sử dụng khá phổ biến bởi hai nhà tâm lý học đã đoạt giải Nobel kinh tế Amos Tversky và Daniel Kahneman, bao gồm việc tưởng tượng những kết quả tiềm năng từ góc độ tương lai – có thể là 5, 10 hoặc 20 năm sau. Bắt đầu bằng cách tưởng tượng rằng chiến lược đầu tư mà khác hàng đang xem xét đã thành công và từ thời điểm tưởng tượng này trong tương lai, hãy nghĩ đến tất cả những lý do khiến chiến lược đầu tư đó mang lại kết quả tốt. Sau đó, hãy tưởng tượng rằng chiến lược tương tự nhưng kém hiệu quả và suy nghĩ kỹ tất cả các lý do dẫn đến sự thất bại của nó. Bài tập này có thể giúp khách hàng nhìn thấy những rủi ro và sai lầm tiềm ẩn mà họ có thể đã bỏ qua do quá tự tin. Sử dụng kết hợp các biện pháp này có khả năng giúp bảo vệ khách hàng khỏi việc đưa ra những quyết định đầu tư sai lầm. Và điều đó, đến lượt nó, có thể xây dựng niềm tin sâu sắc hơn và củng cố mối quan hệ giữa các cố vấn đầu tư và khách hàng của họ.

*Triển khai các chương trình giáo dục, các khóa đào tạo tại các đơn vị tư vấn nhằm nâng cao mức độ hiểu biết tài chính cho nhà đầu tư chứng khoán

Tìm kiếm tư vấn tài chính chuyên nghiệp là một trong những cách giúp NĐT quản lý rủi ro và nâng cao hiệu quả đầu tư. Thông qua quá trình tư vấn, NĐT có thêm kiến thức đầu tư và quản lý tài chính hiệu quả. Tuy nhiên, hiểu biết tài chính không dừng lại ở kiến thức mà còn là kỹ năng trong quản lý tài chính hiệu quả bao gồm các hoạt động liên quan đến lập ngân sách, tiết kiệm, đầu tư và ra quyết định chung về mục tiêu tài chính cá nhân của một cá nhân.

Hiện có rất nhiều các sáng kiến chương trình về hiểu biết tài chính được thực hiện trên khắp thế giới nhằm mục tiêu giúp cá nhân có kiến thức và hiểu biết nhất định trong quá trình ra quyết định tài chính và đầu tư an toàn hơn với nhiều hình thức đa dạng như các khóa học online, workshops và hội thảo giáo dục về quản lý tài chính cá nhân và đầu tư. Một ví dụ là “Cha-Ching Financial Literacy”, một chương trình được phát triển bởi Cartoon Network sử dụng các video hoạt hình và trò chơi để dạy trẻ nhận thức về tài chính cá nhân và đầu tư. Một ví dụ khác là Sand Dollar Financial Literacy, một chương trình do Ngân hàng Trung ương Barbados phát triển cung cấp các khóa học trực tuyến và tài nguyên giáo dục về nhận thức đầu tư và tài chính cá nhân. Hoặc chương trình kiến thức tài chính 360 được tạo ra bởi Viện Kế toán Công chứng Hoa Kỳ cung cấp các khóa học trực tuyến và tài nguyên giáo dục về nhận thức đầu tư và tài chính cá nhân.

Tại Việt nam, có rất ít các chương trình về quản lý tài chính cá nhân được triển khai rộng rãi và được tài trợ bởi chính phủ. Kết quả nghiên cứu lại cho thấy mức độ hiểu biết tài chính cao giúp các NĐT nhận ra được những lợi ích từ tư vấn tài chính, từ đó thay đổi hành vi quyết định sử dụng dịch vụ. Vì thế các công ty chứng khoán Việt Nam, đầu tiên, cần triển khai các chương trình giáo dục, các khoá đào tạo nhằm giúp cho các NĐT nâng cao hiểu biết và biết cách sử dụng các công cụ đầu tư và quản lý rủi ro hiệu quả. Điều này không chỉ giúp cải thiện trình độ hiểu biết tài chính cho các NĐT cá nhân vừa giúp quảng bá hình ảnh của công ty trong thể hiện trách nhiệm với cộng đồng và xã hội.

Ngoài ra, các nhà quản lý nên thực hiện nhiều bước bổ sung để thiết lập nên nghiệp vụ tư vấn đầu tư chứng khoán ưu tiên bảo vệ lợi ích khách hàng và hạn chế xung đột lợi ích giữa các bên. Chẳng hạn như đặt ra những quy định về nghĩa vụ của nhà tư vấn trong quá trình tư vấn gồm ưu tiên lợi ích của khách hàng và cấm xung đột lợi ích. Đặt ra các tiêu chuẩn giáo dục mới cho các chuyên gia tư vấn ở hiện tại và tương lai. Đặt ra các quy tắc đạo đức mà các chuyên gia tài chính phải tuân thủ.

Xem toàn bộ bài nghiên cứu Vai trò điều tiết của sự lệch lạc trong hành vi của nhà đầu tư đối với sự lựa chọn dịch vụ tư vấn đầu tư chứng khoán: Bằng chứng thực nghiệm tại Việt Nam tại website UEH.

Tác giả: TS. Phan Chung Thủy, PGS.TS. Nguyễn Thị Mỹ Linh, ThS. Nguyễn Thị Ngọc Loan, Ngô Minh Hiếu – Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh.

Đây là bài viết nằm trong Chuỗi bài lan tỏa nghiên cứu và kiến thức ứng dụng từ UEH với thông điệp “Research Contribution For All – Nghiên Cứu Vì Cộng Đồng”, UEH trân trọng kính mời Quý độc giả cùng đón xem bản tin UEH Research Insights tiếp theo.

Tin, ảnh: Tác giả, Phòng Marketing Truyền thông UEH

Giọng đọc: Thanh Kiều