[Podcast] Ngoại giao kinh tế Việt Nam trong thời kỳ đổi mới và hội nhập quốc tế

10 Tháng Mười Một, 2023

Ngoại giao kinh tế ra đời cùng với các mối quan hệ kinh tế trong quan hệ quốc tế. Các chính sách đối ngoại và đối nội của mỗi quốc gia đều hướng tới mục tiêu phục vụ phát triển kinh tế đất nước. Cùng với ngoại giao chính trị và ngoại giao văn hóa, ngoại giao kinh tế đã và đang trở thành những nhân tố mang tính quyết định và chủ đạo trong ngoại giao tổng thể của một quốc gia. Thông qua bài nghiên cứu này, tác giả của Đại học Kinh tế TP. Hồ Chí Minh (UEH) đã khái quát và nhìn nhận lại lý thuyết về ngoại giao kinh tế; thực tiễn của hoạt động ngoại giao kinh tế trong quan hệ quốc tế ở Việt Nam trong thời kỳ đổi mới và hội nhập; đồng thời nhận định xu hướng vận động của ngoại giao kinh tế của Việt Nam trong những năm tới.

Hiểu thế nào về ngoại giao kinh tế?

Có nhiều cách giải thích khác nhau về định nghĩa ngoại giao kinh tế. Xét từ góc độ chính trị, những hoạt động thông qua công cụ kinh tế để đạt được mục đích chính trị, an ninh đều thuộc ngoại giao kinh tế. Xét từ góc độ kinh tế, ngoại giao kinh tế là những hoạt động ngoại giao được khai triển thông qua công cụ kinh tế để đạt được lợi ích kinh tế. Theo nghĩa hẹp, ngoại giao kinh tế chỉ hoạt động ngoại giao được tiến hành thông qua công cụ kinh tế để đạt được các mục đích kinh tế. Theo nghĩa rộng, ngoại giao kinh tế không chỉ là công cụ để chính phủ theo đuổi lợi ích kinh tế, mà còn được sử dụng để theo đuổi các mục đích chính trị, an ninh… Theo quan niệm trên, chúng ta thấy rằng, ngoại giao kinh tế ngoài đặc điểm chung với ngoại giao thông thường (cơ sở ngoại giao, mục đích ngoại giao, chủ thể ngoại giao) đặc điểm riêng của nó nằm ở tính kinh tế. Ngoại giao mang nhân tố kinh tế đều có thể coi là ngoại giao kinh tế. Nói ngắn gọn, một là ngoại giao nhằm mục đích kinh tế; hai là ngoại giao sử dụng công cụ lực lượng kinh tế. Có thể coi đây là bản chất của ngoại giao kinh tế. Qua nghiên cứu và tóm lược các quan điểm, định nghĩa, có thể rút ra định nghĩa về ngoại giao kinh tế: Ngoại giao kinh tế là các hoạt động ngoại giao đóng góp vào việc phát triển đất nước: từ việc xây dựng quan hệ tốt với các nước nhằm thúc đẩy thương mại, hợp tác đầu tư, hợp tác khoa học công nghệ, du lịch, lao động, dịch vụ, thu hút ngoại tệ, bảo vệ lợi ích nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của các tổ chức, cá nhân trong hoạt động kinh tế đối ngoại, đến hỗ trợ cho các bộ ngành, địa phương, doanh nghiệp và các hoạt động kinh tế cụ thể khác.

Thực tiễn hoạt động ngoại giao kinh tế Việt Nam trong thời kỳ đổi mới và hội nhập

Sau Chiến tranh lạnh, hòa bình hợp tác và phát triển là xu thế chủ đạo trong quan hệ quốc tế, cùng với đó là quá trình toàn cầu hóa đã phát triển mọi khía cạnh của chính sách của các quốc gia, bao gồm cả chính sách đối ngoại và chính sách ngoại giao. Ngoại giao thông thường, chủ yếu liên quan đến việc duy trì quan hệ giữa các quốc gia, là tạo cơ hội phát triển thành ngoại giao hiện đại, đối phó với các mối đe dọa mới (không gian mạng an ninh, môi trường, rủi ro sức khỏe toàn cầu) và tạo ra các xu hướng mới, trong đó ngoại giao kinh tế là một trong những điểm nổi bật nhất. Sự dịch chuyển này cũng làm thay đổi cán cân trong tam giác mục tiêu chính sách đối ngoại (an ninh – chính trị – kinh tế) để hướng tới các mục tiêu kinh tế. Các quốc gia – dân tộc đều có những mục đích cụ thể khác nhau trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước, nhưng hội nhập là yêu cầu chung. Hiện nay, các quốc gia, dân tộc muốn vươn lên khẳng định vị thế của mình đều phải tập trung phát triển kinh tế, muốn thực hiện mục tiêu đó thì phải kết hợp sức mạnh nội tại với sức mạnh bên ngoài, nhất là về vốn, khoa học, công nghệ, trình độ quản lý… Do tính chất quốc tế hóa đời sống kinh tế, sự phát triển lực lượng sản xuất ngày càng mạnh mẽ, phân công lao động và trao đổi nhanh chóng vượt khỏi phạm vi quốc gia, chuyên môn hóa và hợp tác sản xuất trở thành yêu cầu của sự phát triển nên ngoại giao kinh tế trở thành xu hướng tất yếu và có vai trò quan trọng đối với sự phát triển kinh tế của một quốc gia.

Trong bối cảnh tình hình thế giới biến động nhanh và phức tạp, các nước trên thế giới đã đổi mới tư duy đối ngoại, xây dựng nền ngoại giao lấy nội dung phục vụ phát triển kinh tế làm trọng tâm, Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng đó. Hoạt động ngoại giao kinh tế được được Việt Nam thông qua Bộ Ngoại giao và các bộ ngành liên quan triển khai với phương châm “đột phá – mở đường, tham mưu – thông tin, song hành – hỗ trợ, đôn đốc triển khai”, đã góp phần quan trọng, phục vụ sự nghiệp phát triển kinh tế – xã hội và hội nhập kinh tế quốc tế của đất nước. Ngoại giao kinh tế đã và đang trở thành một yêu cầu cấp thiết, một nhiệm vụ quan trọng đã được Đảng và Nhà nước Việt Nam đã nhiều lần nhấn mạnh yêu cầu phải gắn kết chính trị đối ngoại với kinh tế đối ngoại, gắn ngoại giao với kinh tế.

Nội dung của hoạt động ngoại giao kinh tế được xác định là: Tạo môi trường quốc tế thuận lợi cho kinh tế đối ngoại thông qua việc kiến tạo, duy trì khuôn khổ pháp lý song phương và đa phương; Nghiên cứu, cung cấp thông tin và cơ hội hợp tác kinh tế; Tham gia các hoạt động kinh tế ở tầm vĩ mô như thu hút FDI, ODA hay tìm thị trường xuất khẩu…; Giúp các địa phương, các doanh nghiệp thiết lập quan hệ kinh tế với đối tác nước ngoài; Tạo điều kiện để người Việt Nam ở nước ngoài đóng góp về nước; Bảo vệ lợi ích kinh tế của Nhà nước, bảo hộ quyền và lợi ích chính đáng của công dân và pháp nhân Việt Nam ở nước ngoài… Ngoại giao kinh tế Việt Nam không những thực hiện ngày càng tốt hơn nhiệm vụ nghiên cứu, tham mưu, tư vấn và đề xuất xây dựng các chủ trương, chính sách kinh tế đối ngoại và hội nhập quốc tế cho Đảng và Nhà nước, đàm phán và ký kết các thỏa thuận hợp tác kinh tế với bên ngoài, mà còn tích cực, trực tiếp tham gia vào các nhiệm vụ kinh tế đối ngoại then chốt là khai mở thị trường cho hàng hóa trong nước, tìm kiếm đối tác, thu hút đầu tư, viện trợ nước ngoài, thúc đẩy chuyển giao công nghệ, tìm kiếm thị trường lao động, thu hút khách du lịch quốc tế… Một trong những thành tựu nổi bật cũng là đóng góp to lớn của ngoại giao kinh tế Việt Nam trong công tác hội nhập kinh tế quốc tế là việc tham gia đàm phán, ký kết và thực thi các Hiệp định thương mại tự do (FTA), giúp đa dạng hoá thị trường xuất nhập khẩu, đồng thời tạo ra những động lực đổi mới trong nước nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh và thúc đẩy phát triển kinh tế đất nước.

Ngoại giao kinh tế trong thời kỳ đổi mới ngày càng hoàn chỉnh, thể hiện trên những khía cạnh sau đây: ngoại giao kinh tế đã và đang bắt đầu bám rễ vào mọi hoạt động đối ngoại cũng như tâm thức và hành động của mọi cán bộ ngoại giao; Sự liên kết giữa ba cột trụ ngoại giao chính trị, ngoại giao kinh tế và ngoại giao văn hóa đã phát huy hiệu quả và đang được thực hiện nhuần nhuyễn; Sự phối hợp nhịp nhàng giữa ngoại giao đa phương và song phương đã tạo ra kết quả cụ thể về kinh tế cho sự phát triển đất nước; Sự hợp tác liên ngành, đa ngành trong triển khai hoạt động kinh tế đối ngoại đã được chú trọng, tạo ra sức mạnh tổng lực.

Xu hướng vận động của hoạt động ngoại giao kinh tế Việt Nam trong thời gian tới

Những năm gần đây và thời gian tới bối cảnh quốc tế và khu vực vẫn tiếp tục chuyển biến nhanh, phức tạp và khó lường với những biến động mạnh mẽ và chưa có tiền lệ như chiến tranh thương mại, đại dịch Covid-19, xu hướng chuyển dịch đầu tư và chuỗi sản xuất, cung ứng. Cạnh tranh và hợp tác sẽ tiếp tục song song tồn tại, tuy nhiên, sự cạnh tranh sẽ có xu hướng trỗi dậy nhiều hơn trước, đặc biệt là khi các cường quốc đang nỗ lực gia tăng sự hiện diện và sức ảnh hưởng của mình trên phạm vi toàn cầu. Hòa bình, hợp tác và phát triển vẫn là xu thế lớn, song đang đứng trước nhiều trở ngại, khó khăn. Phát triển bền vững trở thành xu thế tất yếu toàn cầu. Kinh tế số, kinh tế tuần hoàn, tăng trưởng xanh đang là mô hình phát triển được nhiều quốc gia lựa chọn. Khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo và Cách mạng công nghiệp 4.0 đã, đang ảnh hưởng sâu rộng và đa chiều trên phạm vi toàn cầu, ngày càng trở thành nhân tố quyết định đối với năng lực cạnh tranh của mỗi quốc gia. Công nghệ số sẽ thúc đẩy phát triển kinh tế số, xã hội số, làm thay đổi phương thức quản lý nhà nước, mô hình sản xuất kinh doanh, tiêu dùng và đời sống xã hội. Việt Nam cũng đang bước vào giai đoạn phát triển mới và thời kỳ mới của hội nhập quốc tế. Điều này đặt ra cả những thách thức và cơ hội mới, đồng thời đòi hỏi công tác ngoại giao kinh tế tới đây sẽ phải đổi mới mạnh mẽ về cách làm để đáp ứng được tình hình mới và tiếp tục nâng cao hiệu quả.

Công tác ngoại giao kinh tế thời gian tới cần tiếp tục bám sát các chỉ đạo của Đảng, Chính phủ, các giải pháp, nhiệm vụ nêu trong văn kiện Đại hội Đảng XIII như Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội 2021-2030, đặc biệt trong đó là phương châm “Xây dựng nền ngoại giao kinh tế phục vụ phát triển, lấy người dân, địa phương và doanh nghiệp làm trung tâm phục vụ. Bảo vệ lợi ích chính đáng của Nhà nước, doanh nghiệp và người dân Việt Nam trong các tranh chấp kinh tế, thương mại và đầu tư quốc tế”. Chỉ thị 15-CT/TW ngày 10/8/2022 của Ban Bí thư là định hướng quan trọng cho công tác ngoại giao kinh tế trong giai đoạn phát triển chiến lược mới của đất nước. Lần đầu tiên, ngoại giao kinh tế được xác định là một nhiệm vụ cơ bản, trung tâm của ngoại giao Việt Nam; một động lực quan trọng để phát triển đất nước nhanh, bền vững; đóng vai trò tiên phong trong huy động các nguồn lực bên ngoài. Điều này khẳng định tầm quan trọng đặc biệt của công tác ngoại giao kinh tế trong thời gian tới. Với những định hướng và chỉ đạo của Đảng, Nhà nước và Bộ ngoại giao, công tác ngoại giao kinh tế trong thời gian tới sẽ tiếp tục phát triển để thích ứng với sự vận động và biến đổi không lường của thế giới, nhu cầu và nhiệm vụ cụ thể của Việt Nam trong bối cảnh đẩy mạnh hội nhập quốc tế. Vì vậy, xu hướng vận động của ngoại giao kinh tế Việt Nam trong thời gian tới sẽ như sau:

Thứ nhất, ngoại giao kinh tế Việt Nam tiếp tục bám sát tình hình, xu thế phát triển của kinh tế thế giới để nhanh nhạy và kịp thời tham mưu Đảng và Chính phủ những giải pháp, nhiệm vụ phát triển kinh tế phù hợp với bối cảnh khu vực và thế giới và các lợi ích chiến lược của đất nước.

Thứ hai, hiện nay và tương lai, các tổ chức quốc tế, các cơ chế đa phương, các đối tác phát triển đều ưu tiên cao và dành nhiều nguồn lực thúc đẩy nỗ lực của cộng đồng quốc tế thực hiện chuyển đổi xanh, chuyển đổi năng lượng, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số. Vì vậy, để phục vụ mục tiêu phát triển bền vững của đất nước, ngoại giao kinh tế Việt Nam cần đẩy mạnh xu thế hợp tác kinh tế xanh, kinh tế số nhằm thu hút tốt hơn sự quan tâm của các đối tác, từ đó tăng cường sự hợp tác giữa hai bên. Bộ Ngoại giao sẽ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các bộ, ngành liên quan thúc đẩy hơn nữa hợp tác trong những lĩnh vực này, thu hút tối đa các nguồn lực bên ngoài phục vụ quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng trong nước, trên cơ sở bảo đảm thực hiện hiệu quả chủ trương xây dựng nền kinh tế độc lập tự chủ, gắn với hội nhập quốc tế sâu rộng, toàn diện.

Để phục vụ mục tiêu phát triển bền vững của đất nước, ngoại giao kinh tế Việt Nam cần đẩy mạnh xu thế hợp tác kinh tế xanh, kinh tế số nhằm thu hút tốt hơn sự quan tâm của các đối tác. Ngồn ảnh sưu tầm.

Thứ ba, ngoại giao kinh tế Việt Nam cần bắt kịp với xu hướng của thời đại, tăng cường sử dụng những công nghệ mới, tiên tiến để nâng cao hơn nữa hiệu quả triển khai công tác ngoại giao kinh tế trong thời kỳ cách mạng công nghiệp 4.0 phát triển mạnh mẽ.

Bên cạnh đó, công tác ngoại giao kinh tế không phải là nhiệm vụ riêng của ngành Ngoại giao mà cần có sự phối hợp chặt chẽ, triển khai đồng bộ của các Bộ, ngành, địa phương, doanh nghiệp. Ngành Ngoại giao không thể một mình làm thay mà luôn cần gắn kết, hợp tác chặt chẽ với các Bộ, ngành, địa phương, doanh nghiệp trong các hoạt động kinh tế đối ngoại nhằm huy động và tạo sức mạnh tổng thể, đóng góp thiết thực vào phát triển kinh tế, thúc đẩy hiệu quả hội nhập quốc tế và không ngừng nâng cao vị thế quốc tế của Việt Nam.

Xem toàn bộ Bài nghiên cứu Ngoại giao kinh tế Việt Nam trong thời kỳ đổi mới và hội nhập quốc tế TẠI ĐÂY.

Tác giả: TS. Bùi Thị Huyền – Khoa Lý luận chính trị, Đại học Kinh tế TP. Hồ Chí Minh; NCS. Đặng Quốc Toàn.

Đây là bài viết nằm trong Chuỗi bài lan tỏa nghiên cứu và kiến thức ứng dụng từ UEH với thông điệp “Research Contribution For All – Nghiên Cứu Vì Cộng Đồng”, UEH trân trọng kính mời Quý độc giả cùng đón xem Bản tin kiến thức KINH TẾ SỐ #96 tiếp theo.

Tin, ảnh: Tác giả, Phòng Marketing – Truyền thông UEH