[Podcast] Cải Cách Thủ Tục Hành Chính Tư Pháp Tại Tòa Án Việt Nam Thời Kỳ Chuyển Đổi Số

5 Tháng Năm, 2022

Những tác động từ cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư đã và đang đặt ra cho nền tư pháp của nhà nước ta những cơ hội và thách thức mới. Những thủ tục hành chính tư pháp trong hoạt động của Tòa án truyền thống đã trở nên lạc hậu khi đối mặt với sự hình thành của những quan hệ pháp luật mới trong bối cảnh chuyển đổi số. Việc áp dụng công nghệ trong cải cách tư pháp tại Việt Nam với mô hình Tòa án thông minh, là một xu hướng không thể chối bỏ. Tuy vậy, hoạt động xét xử của Tòa án không thể đáp ứng được những đòi hỏi mới của một mô hình Tòa án mới nếu các bước thủ tục hành chính tư pháp đã trở nên bất cập không được cải thiện một cách đồng bộ. Bài viết chỉ ra một vài vấn đề trong công tác cải cách thủ tục hành chính tư pháp trong hoạt động Tòa án, cũng như đề xuất giải pháp để góp phần xây dựng một hệ thống Tòa án hiện đại và liêm chính.

Thực trạng Tòa án áp dụng xét xử trực tuyến tại Việt Nam

Với mục tiêu tăng cường “ứng dụng công nghệ thông tin tiến tới xây dựng Tòa án điện tử gắn với đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính tư pháp tại Tòa án” (Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, 2020), từ năm 2005 toàn bộ hệ thống Tòa án nhân dân đã tiến hành áp dụng những biện pháp cải cách thủ tục hành chính tư pháp nhất định như ban hành nghị quyết về công bố bản án trực tuyến, ban hành Quy tắc đạo đức và ứng xử của Thẩm phán,… và đã đạt được nhiều thành tựu về hiệu quả hoạt động của Tòa án. Tuy nhiên, bên cạnh đó, cũng không thể tránh khỏi sự xuất hiện của một vài hạn chế. Cụ thể, hình thức gửi đơn khởi kiện trực tuyến bằng hình thức điện tử qua Cổng thông tin điện tử của Tòa án đã được xây dựng. Tuy nhiên, các quy định liên quan đến thủ tục lại chưa đáp ứng được hiệu quả đề ra sau khi được thử nghiệm trên thực tiễn với quy mô hẹp tại một vài Tòa án (Quang, 2020). Vấn đề không chỉ đến từ cơ sở hạ tầng thông tin chưa được đảm bảo, mà còn ở yêu cầu về chữ ký số dành cho người sử dụng dịch vụ khởi kiện trực tuyến. Thường thì doanh nghiệp mới đáp ứng được yêu cầu này vì là đối tượng thường xuyên phải thực hiện các thủ tục hành chính cần đến chữ ký số. Ngược lại, cá nhân người dân e dè hơn trong việc lựa chọn dịch vụ này do vấn đề về thủ tục và chi phí để sở hữu chữ ký số. Ngoài những biện pháp cải cách kể trên, việc thiết lập “phòng xét xử trực tuyến” tại Việt Nam đang là một xu hướng đang được hướng tới. Tuy vậy, một mô hình hoạt động mới, tựa như một hệ thống máy móc tiên tiến, yêu cầu những quy tắc kèm theo – một bộ lập trình hoạt động, cũng bắt kịp để đảm bảo mô hình vận hành một cách hiệu quả và suôn sẻ. Nhưng các quy định hành chính tư pháp liên quan đến hoạt động xét xử hiện thời vốn là những quy định được áp dụng cho các phiên tòa truyền thống, trong khi các mối quan hệ liên quan đến hoạt động xét xử đang và sẽ từng bước được công nghệ hóa, điện tử hóa. Một trong các nguyên tắc tố tụng minh họa cho vấn đề này đó là nguyên tắc xét xử trực tiếp, bằng lời nói (BLTTDS 2015, Điều 225; LTTHC 2015, Điều 152; BLTTHS 2015, Điều 250). Theo đó, việc xét xử phải bằng lời nói và được tiến hành tại phòng xử án, nguyên tắc này cho thấy khung pháp lý hiện hành vẫn dừng lại ở không gian xét xử truyền thống. Vậy các quy định pháp luật liên quan sẽ cần được điều chỉnh như thế nào để sẵn sàng cho sự thay đổi của các quan hệ tố tụng trong không gian ảo?

Phiên tòa trực tuyến tại Tòa án nhân dân thành phố Thủ Đức. Nguồn ảnh: Việt Nam Plus

Một vài đề xuất để hoàn thiện cải cách thủ tục hành chính tư pháp thời kỳ chuyển đổi số

Trả lời cho những câu hỏi trên, bài viết đề xuất các giải pháp thích hợp nhằm góp phần trong tiến trình tăng cường hiệu quả hoạt động và tính minh bạch, công khai, thống nhất của hệ thống Tòa án. Thứ nhất, liên quan đến phương thức nộp đơn kiện trên mạng, do các Tòa án cấp xét xử sơ thẩm nên là nơi đầu tiên chủ yếu tập trung các đơn kiện của cá nhân công dân, hay các tổ chức, doanh nghiệp, vì vậy phương thức này cần được triển khai không chỉ tại các TAND cấp tỉnh mà còn cần được xây dựng tại các TAND huyện thông qua trang thông tin điện tử riêng của từng tòa án. Thêm nữa, chi phí để sử dụng chữ ký số cũng như nhằm gia hạn theo từng năm cần được xác định ở mức phù hợp hơn với cá nhân công dân. Thậm chí, hệ thống Tòa án có thể hướng tới một cơ chế dịch vụ công miễn phí, như thay vì yêu cầu chữ ký số để định danh thì có thể kết hợp số căn cước công dân và công nghệ sinh trắc học (nhận diện khuôn mặt – facial recognition) nhằm vẫn đảm bảo tính bảo mật cao trong việc đăng ký tài khoản trên website của tòa án. Ngoài ra, trang thông tin điện tử cần tích hợp những thông tin hướng dẫn rõ ràng hơn, dưới hình thức các đoạn video ngắn nhưng chi tiết với các thông tin cụ thể về pháp luật tố tụng song song trong các bước tiến hành thủ tục nộp đơn khởi kiện. Điều này sẽ hỗ trợ giảm đi những đơn kiện điện tử nộp sai thủ tục, đảm bảo hơn quyền lợi cho chính công dân.

Thứ hai là về vấn đề thiết lập Tòa án điện tử. Một trong những tiền đề quan trọng là cơ sở vật chất, trang bị phương tiện làm việc hiện đại, khoa học đáp ứng những đòi hỏi công nghệ nền tảng của Tòa án điện tử, đồng thời nâng cao chất lượng và hiệu quả công tác hành chính tư pháp cho ngành Tòa án. Song song với việc đầu tư nâng cấp hệ thống cơ sở vật chất thì trình độ, năng lực trong lĩnh vực công nghệ thông tin của đội ngũ cán bộ làm công tác hành chính tư pháp của các đơn vị Tòa án địa phương, cũng như làm hoạt động xét xử cũng cần được nâng cao thông qua những buổi đào tạo tập huấn, thử nghiệm sử dụng hệ thống trực tuyến mới. Bên cạnh đó, pháp luật cần được hoàn thiện để đáp ứng các yêu cầu đặt ra của cuộc CMCN 4.0 trong tố tụng tư pháp, cũng như giải quyết những thách thức mà dịch bệnh Covid 19 đặt ra trong thời buổi hiện nay. Chẳng hạn, khái niệm “xét xử trực tiếp” cần được định nghĩa lại với phạm vi điều chỉnh không chỉ trong phòng xử truyền thống mà cả trong không gian mạng, cho phép một số thành phần tham gia tố tụng có thể tham dự phiên tòa thông qua hình thức trực tuyến mà không cần phải đến trực tiếp tại Tòa. Cụ thể hơn, với quy định pháp luật liên quan đến giai đoạn điểm danh sự có mặt, vắng mặt của người tham tố tụng, trong Tòa án trực tuyến, người tham gia phiên tòa theo yêu cầu của Tòa án có thể thông qua cán bộ tư pháp hỗ trợ scan lại giấy triệu tập và gửi tới email/zalo/viber của Thư ký để điểm danh. Không chỉ như vậy, ngày nay, xu thế số hóa thông tin cá nhân của công dân khiến cho việc dữ liệu riêng tư của người tham gia tố tụng có nguy cơ bị tiết lộ trong quá trình tố tụng, do sự bất cẩn hay cố ý của cán bộ hành chính tư pháp hoặc người lao động làm việc trong Tòa án như nhân viên vệ sinh, bảo vệ, …. Để tránh tình huống trên, một bộ quy tắc đạo đức mới cũng cần được xây dựng để ứng đối với sự thay đổi của các quan hệ tố tụng trong không gian ảo và bảo vệ quyền riêng tư của người tham gia tố tụng, cùng với các chế tài mang tính răn đe hiệu quả. Nghĩa vụ bảo mật thông tin dành cho cán bộ, công chức ngành tư pháp cần được coi trọng, khẳng định cụ thể ngay trong chính các quy tắc ứng xử của nhân viên Tòa án.

Trong bài nghiên cứu đã chỉ ra những thủ tục tư pháp đã và đang được định hướng để thích ứng với xu hướng công nghệ hóa, hiện đại hóa của thế giới. Tuy nhiên, tại Việt Nam, hiện thực cho thấy từ cơ sở vật chất, trang thiết bị đến các quy định pháp luật vẫn còn nhiều bất cập khi chỉ đáp ứng các yêu cầu của thủ tục tố tụng truyền thống, và chưa sẵn sàng như một nền tảng cho mô hình hệ thống tư pháp mới của thời đại số. Do vậy, công cuộc cải cách tư pháp tại Việt Nam nói chung cũng như cải cách thủ tục hành chính tư pháp trong hoạt động của Tòa án nói riêng cần được tiến hành nhanh chóng và đồng bộ hơn. Song song với đó, người dân sẽ có niềm tin cao hơn vào nền tư pháp khi quá trình tố tụng được thống nhất, rõ ràng và minh bạch hơn, thể hiện được sự liêm chính của một hệ thống Tòa án công khai và hiện đại.

Xem toàn bộ bài nghiên cứu Cải cách thủ tục hành chính tư pháp tại Tòa án Việt Nam thời kỳ chuyển đổi số tại đây. Tác giả: ThS. Trần Diệu My, Khoa Luật, Trường Kinh tế, Luật và Quản lý nhà nước UEH.

Đây là bài viết nằm trong Chuỗi bài lan tỏa nghiên cứu và kiến thức ứng dụng từ UEH với thông điệp “Research Contribution For All – Nghiên Cứu Vì Cộng Đồng”, UEH trân trọng kính mời Quý độc giả đón xem Bản tin kiến thức KINH TẾ SỐ #40 “THU HẸP KHOẢNG CÁCH SỐ CỦA VIỆT NAM HƯỚNG TỚI CHUYỂN ĐỔI SỐ NỀN KINH TẾ”

Tin, ảnh: Nhóm tác giả, Phòng Marketing – Truyền thông UEH.

Giọng đọc: Ngọc Quí